چکیده:
وجدان ادراک باطنی است که انسان با آن مسیر کمال را مییابد. او به عنوان خودفرمانی درونی و راهنمای انسان گاهی از سلامت برخوردار است و گاهی به انحراف کشیده شده و به دلیل عدم اعمال تربیت دینی صحیح کارایی لازم را ندارد. وجدان در برخی از مکاتب اخلاقی غربی جایگاه مهمی دارد و زیربنای افعال اخلاقی معرفی شده و به عقیده کانت امری شگفت آور و صاحب قدرت محرک در امر قضاوت است. همچنین در مکتب روسو کارکردهایی برای وجدان تعریف شده که در این پژوهش به صورت خلاصه به آن پرداخته شده است. در این راستا این پژوهش در صدد تعریف جایگاه و تبیین کارکردهای وجدان در قرآن و روایات است. وجدان را کاربردهای گوناگونی است که تمایز نهادن میان آنها در این مبحث ضروری است.
خلاصه ماشینی:
٤. وجدان محاسبه گر انسان ، نفس خويش را به پاي ميز محاکمه بکشـاند و در دادگـاه وجـدان ، اعمـالش را محاسبه کند و شب و روز خويش را به تفريط سپري نسـازد، سـيد بـن طـاوس (اعلي الله مقامه ) در رساله اش سفارش ميکند که انسان لا اقل ساعتي از شبانه روز را بـه محاسـبه نفس خويش اختصاص دهد و آنچه را فرشتگان به حسابش نوشته اند مطالعـه کـرده و از پيشگاه خداي بزرگ بر کارهاي زشتش پوزش بخواهد و خود را براي فردايي بهتر و انجام کارهاي نيکوتر آماده سازد و بسيار بجاست کـه ايـن انـدرز را همگـان بـه کـار گيرنـد و همانگونه که «عمل تجارت » را در دفاتري ثبت و ضبط ميکنند «تجـارت عمـل » را هـم در «عمل نامه »اي ثبت نموده و همه روزه مورد مطالعه قرار دهند و از اين طريـق اسـت که «نفس لوامه » و وجدان هشدار انسان بيدارتر گشته و «نفس امـاره » را مـورد عتـاب و سرزنش قرار ميشود به همين جهت آن روز کافي است خود انسان قاضي خويشتن باشد ﴿کفي بنفسک اليوم عليک حسيبا ﴾ بنابراين احصاء تنها تعداد کـردن و شـماره نمـودن معنـي نميدهد بلکه نتيجه اي که از احصاء به دست ميآيد اين است که در روز حسـاب اعمـال مجسم شده و در برابر انسان حاضر ميشود و راه مجادله و مباحثـه را در محکمـه عـدل الهي ميبندد زيرا به قدري اين آمار دقيـق و جـامع الاطـراف و داراي حسـاب و شـماره روشن است که حتي کافران که انکارکنندگان حقايق اند زانوي تسليم به زمين ميسـايند ٣٦ /فصلنامه مطالعات قرآني، سال دوازدهم ، شماره ٤٥، بهار ١٤٠٠ و براي نجات از فشار وجدان و عذابي که در پيش دارند آرزوي خاک شدن را مـينماينـد (محاسبه نفس يا روش پيشگيري از وقوع جرم : ٨٨ و ١٠٦).