چکیده:
یکی از ریشهها و علل اساسی استقلال مساجد و عدم وابستگی آنها به حکومتها در تاریخ تشیع، خوداتکایی مالی و مردمی بودن آنها بوده است. مسجد نهادی دینی، مردمی و غیردولتی است که استقلال در نحوة تامین مالی آن، یکی از عناصر نقشآفرین در استقلال عملکرد و پرهیز از دولتی شدن آن است. بر این اساس، چیستی عوامل موثر بر خوداتکایی مالی مساجد، مسئله این پژوهش را شکل میدهد. این تحقیق از لحاظ هدف، کاربردی، و از نظر روش جمعآوری دادهها مطالعۀ موردی است. جامعۀ آماری شامل کلیۀ مساجد شهر مقدس قم است که تعداد ده مسجد از باب نمونه انتخاب شد. در انتخاب نمونه سعی شد هر مسجد تعداد زیادی از مساجد مشابه خود را نمایندگی کند. با اعضای هیئت امنای این مساجد، مصاحبههایی صورت گرفت و با توجه به ماهیت اکتشافی تحقیق، بررسی دادههای حاصل از مصاحبهها با روش تحلیل مضمون انجام شد. با ترکیب مفاهیم استخراجی در قالب مضامین، تعداد هشت مضمون فراگیر به دست آمد. این مضامین عبارتاند از: نقش موقوفات در ادارۀ مالی مسجد؛ نقش اجارۀ فضاهای مسجد برای برگزاری مراسمات در تامین مالی مسجد، نقش خیّرین در ادارۀ مالی مسجد؛ نقش امام جماعت در تامین مالی مسجد؛ نقش برنامهها و فضاهای فرهنگی در نگرش مردم به کارکردهای مسجد؛ نقش اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائۀ کمک به مسجد؛ تاثیر دانش و توان حقوقی مسجد در تامین مالی آن؛ و نقش برنامهریزی هیئت امنا بر تامین مالی مسجد. همچنین یافتههای جنبی نشان داد که تامین مالی مساجد استان قم، عمدتا با کمکهای خیّرین و دریافتیهای موقوفات صورت میگیرد.
One of the main reasons for the independence of mosques and their independence from governments in Shiite history has been their financial self-reliance. The mosque is a religious, popular and non-governmental institution whose financial independence is one of the key elements in its independence. Accordingly, the factors affecting the financial self-reliance of mosques are the problem of this research. The statistical population includes all mosques in the holy city of Qom, of which 10 mosques were selected as a sample. In selecting the sample, each mosque represents a large number of similar mosques. Interviews were conducted with the trustees of these mosques. Combining the extracted concepts in the form of themes, eight comprehensive themes were obtained. These topics are, the role of endowments in the financial management of the mosques, renting mosques spaces to ceremonies, the role of benefactors in the financial management of the mosques, the role of imams of mosques in financing the mosques, the role of cultural programs and spaces in people’s attitudes towards the functions of the mosques, the role of mutual trust between benefactors and trustees of the mosques, the effect of knowledge and legal power of the mosques and the planning role of the trustees in financing the mosques. The findings show that the financing of mosques in Qom province is mainly done by charities and endowments.
خلاصه ماشینی:
تأمین مالی مساجد و سازمانهای غیردولتی در پژوهشهای پیشین موحدی (1384)، هفت عامل اصلي عدم موفقیت مساجد را بدین شرح بیان کرده است: نداشتن امام جماعت آگاه، توانمند و آشنا به مسائل روز و نداشتن مهارت جذب و ارتباط با مردم؛ نداشتن هیئت امنای هماهنگ و قوی؛ نداشتن بودجه و امکانات کافی؛ عدم توانایی در بهرهگیری از فناوری و وسایل ارتباطی نوین در فعالیتهای فرهنگی و مذهبی؛ نداشتن امام جماعت راتب؛ ناتوانی در هزینه کردن بهینة بودجه در امور مسجد؛ ورود مسجد به مسائل حزبی و گروهی.
با توجه به تحلیل مصاحبههای انجام شده در پاسخ به سؤالات، که در زمينة روشهای تأمین مالی مساجد و یافتن مؤثرترین و کارآمدترین روش تأمین مالی مساجد بود، تعداد هشت مضمون فراگیر به شرح زیر شناسایی شد: نقش موقوفات در ادارة مالی مسجد؛ نقش اجارة فضاهای مسجد برای برگزاری مراسمات در تأمین مالی مسجد؛ نقش خیّرین در ادارة مالی مسجد؛ نقش امام جماعت در تأمین مالی مسجد؛ نقش برنامهها و فضاهای فرهنگی در نگرش مردم به کارکردهای مسجد؛ نقش اعتماد متقابل خیّرین و هیئت امنا در ارائة کمک به مسجد؛ تأثیر دانش و توان حقوقی مسجد در تأمین مالی آن؛ نقش برنامهریزی هیئت امنا براي تأمین مالی مسجد.
یافتة دوم: اجارة فضاهای مسجد برای برگزاری مراسمات در تأمین مالی مسجد نقش دارد: مراسمات مختلفی هستند که معمولاً در مساجد برگزار میشود و مساجد نیز معمولاً از این طریق درآمد کسب میکنند.