چکیده:
ابلیس در اندیشه و آثار سعدی پرداختن به عرفان و تصوف به طور خاص و توجه به دانشهای قرآنی به طور عام از رویکردهای مهم و رایج شاعران در روزگار سعدی است. این رویکرد به گستردگی و البته با نگرش خاص سعدی، در کلیات او نمودی آشکار دارد. در کنار موضوعات گوناگون حوزهی دین و عرفان، پرداختن به ابلیس و مضامین داستانی مربوط به آن یکی از موارد پربسامد در نزد شاعران عارف یا عرفانگرای سبک عراقی است که در کلیات سعدی نیز به فراوانی کاربرد یافته است. با توجه به ویژگیهای خاص عرفان در شعر و اندیشهی سعدی که تا حدودی شخصی است در این مقاله نشان دادهایم که سعدی از سه منظر ایرانی، عرفانی و دینی به موضوع ابلیس نگریسته اما در این حوزه، نگاه او بیشتر متاثر از دیدگاه ایرانی است.
خلاصه ماشینی:
ابلیس و بنمایههای داستانی مربوط به آن نیز همسو با این اثرپذیری در بخشهای گوناگون "کلیات" او کاربرد داشته است؛ از دیگر سو مخاطبشناسی سعدی که موجب توفیق روزافزون او نزد مخاطبان عام و خاص شده است، موجب میشود بسیاری از موضوعات و مضامین به کار رفته در آثارش متأثر از اندیشههای ملی ایران پیش و پس از اسلام باشد که موضوع ابلیس نیز از آن مستثنی نیست.
توجه به مسألۀ ابلیس و بررسی آن در ادب فارسی، آرا و اندیشههای صوفیه و قرآن کریم در پژوهشهای متعددی دیده میشود: «سیمای دوگانۀ ابلیس در آثار حکیم سنایی» (حیدری،1384)، «جایگاه و سیر تاریخی ستایش ابلیس در شعر فارسی» (وفایی بصیر،1386)، «خاستگاه و ردپای دیو و اهریمن در ادب کهن فارسی» (زمردی، نظری،1391) و «اندیشههای عرفانی عینالقضات در باب ابلیس» (اسداللهی،1388)، برخی از پژوهشهای انجام شده در این حوزه است که به بررسی پیشینۀ تاریخی و کاربردهای مضمونی دیو و ابلیس در برجستهترین آثار حوزههای یادشده میپردازند؛ اما بررسی این موضوع در آثار سعدی تاکنون به طور خاص مورد توجه قرار نگرفته و تنها برخی از ابیات سعدی از جمله بخشی از حکایتی در باب اول بوستان که یکی از ستایشهای در خور دربارۀ ابلیس به شمار میرود، برجستگی و اهمیت بیشتری در نظر پژوهشگران داشتهاست و در اغلب پژوهشهای انجام شده در این زمینه، از جمله برخی از مقالات پیشگفته به آن اشاره شده است (رک.
سعدی در کلیات خود چهار بار به واژۀ اهریمن اشاره داشته است این اشارهها آمیزهای از باورهای اسلامی و ایرانی کهن هستند که در آنها به تقابل اهریمن (=شیطان) و سروش (=فرشته) و مانند آن اشاره میشود.