خلاصه ماشینی:
کتاب الذّریعه از لحاظ ادبی چه جایگاهی در تاریخ معاصر ایران دارد؟ و انگیزۀ شیخ آقابزرگ برای تدوین چنین اثری چه بوده است؟ - در اینجا دو مسئلۀ بزرگ مطرح است: یکی در مورد کتاب الذّریعه، و دیگری، مؤلف آن و انگیزۀ او برای تألیف این کتاب.
» در دوران پس از آخوند خراسانی در عمل، بین روحانیون مشروطهخواه چنددستگی رخ داد: یک گروه از روحانیون مشروطهخواه حرفهای خودشان را پس گرفتند و گفتند مشروطه چیز درستی نبود؛ از جملۀ این افراد مرحوم میرزاحسین نائینی بود که کتاب خود بهنام تنبیه الأُمَّه و تنزیه الملّه را، نخست در ستایش مشروطیت نوشته بود، ولی بعداً از رأی خود بازگشت و من شنیدم که مقداری از آن کتابهای چاپشدۀ تنبیه الأمّه و تنزیه الملّه را خریداری و جمعآوری کرد.
مرحوم پدرم این پول را قبول نکرد؛ چه، معتقد بود که سهم امام مصارفی دارد که معیّن است، و من نمیدانم که آیا حق دارم از آن برای چاپ کتاب الذّریعه استفاده کنم یا نه؟ آقای حاج حبیبالله محسنی هفتهشت روزی در منزل ما میهمان بودند، و من یادم هست حداقل دو الی سه جلسه با مرحوم پدرم بحث داشتند که این پول را بپذیرد؛ چون حاج حبیبالله میگفت من آنقدر پول ندارم که این پول را بهصورت جداگانه برای چاپ کتاب بدهم؛ او به شیخ آقابزرگ میگفت شما باید آنرا بهعنوان سهم امام بپذیرید، اما مرحوم پدرم باز هم نمیپذیرفت؛ تا آنکه سرانجام حاج حبیبالله 500 تومان را به مرحوم پدرم هدیه کرد.
آقا خودش نوشته چند جا، خود آقا، توی الذّریعه توی طبقاتی که نجف چاپ شده، اینها ثبت شده که فلانی این کار را کرده و خوب کاری کرده است، بهتر شده است.