چکیده:
بررسی آموزههای اخلاقی قرآن در بستر تاریخی نزول میتواند زوایای مهمی از این آموزهها را روشن سازد. در واقع با تتبع یک موضوع در سیر نزول میتوان فرایند حذف یک رذیله اخلاقی و جایگزین کردن یک فضیلت به جای آن را ترسیم نمود.این پژوهش به روش توصیفی - تحلیلی و با هدف تبیین آموزه«تواضع» در فرایند نزول، درصدد کشف معارف نهفته آنها و ترسیم شیوه نهادینه کردن تعالیم اخلاقی در جامعه است. بهرهگیری از تماثیل و ذکر مصادیقی از سرگذشت انبیاء و امم سلف، بکارگیری روش الگوسازی و معرفی نمونههایی مزین به اخلاق برتر، استفاده از نظام ثواب و عقاب و وعده و وعید به عنوان ضمانت اجرا، تدریج در حذف یک رذیله اخلاقی و ایجاد یک فضیلت به جای آن، تبیین خصایص و برتریهای صفت اخلاقی جایگزین از جمله روشهایی است که خداوند در نهادینه کردن این آموزه اخلاقی در قرآن بکار گرفته است.پس از واکاوی آیات مربوط به این حوزه و حوزه مخالف آن یعنی کبر، چنین حاصل شد که مفهوم تکبر در حوزه آیات مکی بیش از مدنی ملاحظه میشود و در آیات مدنی نقش خشوع پررنگتر است. تغییر در نوع مخاطبان تواضع در آیات مکی نسبت به آیات مدنی و تغییر مفهوم خشوع از خشوع ظاهری در آیات مکی به خشوع باطنی در آیات مدنی از دیگر نتایج این پژوهش بوده و مبین آن است که تعامل با خلق مقدمه تعامل با حق و عمل مقدمه صفت است و بنده با تمرین خشوع در برابر دیگر مخلوقات آماده تعاملی خاضعانه با حق میگردد.
خلاصه ماشینی:
در واقع سوالات اصلی این پـژوهش آن اسـت کـه بررسـی سـیر نزول مفهوم تواضع در قرآن چه نتایجی در بردارد؟ و نظام تـدریجی آمـوزه اخلاقـی تواضـع در قرآن چگونه قابل ترسیم است ؟ به همین منظور با روش توصیفی – تحلیلی به سراغ آیـات ایـن حوزه رفته و پس از استخراج آنها براساس ترتیب نزول ، روش قرآن را در تبیین تـدریجی آیات اخلاقی تواضع و تثبیت آن در نهاد عرب جاهلی بررسی مینماید.
پیشینه تالیفاتی که در حوزه تواضع و نقطه مقابل آن یعنی تکبر صورت گرفته اسـت ، تعـداد قابـل توجهی دارد که از جمله آنها میتوان به این موارد اشاره کرد: پایان نامه «تکبر و تواضـع از دیدگاه قرآن و حدیث » از ناصر بابوسته و دکتر پهلوان که به معنی شناسی، آسیب شناسی و ذکر مصادیق این دو عنوان در خلال آیات و روایات پرداخته است .
از آنجایی که بررسی یـک فضـیلت اخلاقـی بدون در نظر گرفتن رذیله مقابل آن بیمعناست و نیز از آنجـایی کـه در برخـی دوره هـای نزول قرآن اثری از حضور مفهوم تواضع نیست و از طریق معنای مخـالف آن یعنـی معـانی حوزه تکبر، میتوان به بررسی روند این آموزه پرداخت ، لذا اشاره به مفاهیم این حوزه نیـز ضروری است .
(696 :1416 ٣- سیر تبیین تواضع در قرآن از آنجا که کبر و عُجب دو صفت بارز در میان عرب جاهلی بـود، حجـم قابـل تـوجهی از آیات قرآن بویژه آیات مکی به این رذیله اختصاص داده شده است و بـیش از هرچیـز بـه استکبار و برتری جویی امم سلف به منظور عبرت گیری مسلمانان اشاره شده است .