چکیده:
آیرونی یا وارونهگویی از شیوههای برجسته آشناییزدایی ادبی است که در آن مفهوم رویدادها در ژرفنا و سطح با یکدیگر تفاوت دارد. جستار پیش رو کوشیده تا به روش تحلیل محتوا و دقتنظر در مضامین قرآن کریم بهمثابه یک متن ادبی، بنمایهها و نشانههای پیدا و پنهان آیرونیک را در آن شناسایی، دستهبندی و تحلیل نماید. از این رهگذر کوشش شده به این پرسش پاسخ گوییم که کاربست مفهوم آیرونی (بالاخص طعنه طنزآمیز) در متن این کتاب مقدس، چه نتایج مضمونی و اغراض ادبی در پی دارد. قرآن کریم بهعنوان متن گفتاری، با توجه ویژهای که به مقوله فرهنگ دارد، در راستای باورپذیری تعالیم و نیز جذب مخاطبان خود، از این تکنیک زبانی و شیوه گفتار ادبی سود جستهاست. قرآن با تکیه بر عناصر آیرونی، توانسته جلوه هنری خود را تا آستانه متنی ادبی-فرهنگی تعالی بخشد. پژوهش حاضر بر آن است تا نشان دهد گونههای متعدد و متنوع آیرونیک در نص قرآن کریم، در گسترهای فراتر از یک شگرد بلاغی یا هنری مطرح شده و غرض غایی آن، نه فقط پیدایی آیرونی؛ بلکه ایجاد تنبّه و آگاهی نسبت به مضامین و معارف اخلاقی است که دستمایه ایجاد ایماژهای آیرونیک ادبی شدهاست. بر همین اساس از میان ایماژهای آیرونیک که متن قرآن کریم از آن بهرهمند شده، مواردی مانند: تعریض به وحیانی نبودن قرآن، پرهیز از تکبر، عبور شتر از سوراخ سوزن، خفه کردن بداندیشان به دست خودشان، اندام پوشالی منافقان و نیز شکستن بتها، در راستای تبیین جلوههای بلاغی این شیوه نقد ادبی و کاربست آن در تاثیرگذاری متن قرآن، تبیین و تحلیل موضوعی شدهاست.
Irony is a prominent literary foreignization method in which the meaning of events in deep and at surface levels differ. Relying on the thematic analysis of the text of the Holy Qur’an as a literary text, the following article tried to identify, categorize, and analyze the motifs, and visible and invisible ironic signs. In so doing, it sought to answer the question of the conceptual results and literary purposes in the application of the ironic concepts (in particular satirical irony) in this holy book. With its special attention to culture, the Holy Qur’an as a spoken text has used this speech technique and literary method in order to make its teachings believable for the audiences and to attract them. Relying on ironic elements, the Qur’an has been able to elevate itself to the level of a literary-cultural text. The present study thus also aimed to show that the numerous types of irony in the text of the Holy Qur’an surpass a merely rhetorical or artistic technique and its ultimate purpose is not only the visibility of irony, but also the awakening and awareness of moral themes and teachings, which have helped to build literary ironic images. Accordingly, among the ironic themes applied in the text of the Holy Qur’an examples such as allusion to the revelation of the Qur’an, avoiding arrogance, a camel passing through the eye of a needle, suffocating the wicked with their own hands, flimsy limbs of the hypocrites, as well as destroying idols were explained and analyzed in order to explicate the rhetorical manifestations of this method of literary criticism and its application in the influence of the Qur’anic text.
خلاصه ماشینی:
بر همین اساس از میان ایماژهای آیرونیک که متن قرآن کریم از آن بهرهمند شده، مواردی مانند: تعریض به وحیانی نبودن قرآن، پرهیز از تکبر، عبور شتر از سوراخ سوزن، خفه کردن بداندیشان به دست خودشان، اندام پوشالی منافقان و نیز شکستن بتها، در راستای تبیین جلوههای بلاغی این شیوه نقد ادبی و کاربست آن در تاثیرگذاری متن قرآن، تبیین و تحلیل موضوعی شدهاست.
به ویژه در پژوهش پیش رو، در پی آن بودهایم تا بـه پرسشهای زیر پاسخ گوییم: مفهوم آیرونی در بافت قرآنی چگونه کارکرد مییابد و معانی آن چطور تجلی یافتهاست؟ اهداف قرآن کریم از مضامین طنزآمیز و آیرونیک چیست؟ همچنانکه از عنوان نوشتار بر میآید، پژوهش ادعای کمال احصا در موضوع مطرح شده را ندارد، اما بر استقصای یافتههای خود پای میفشارد.
اما دستهبندیهایی که برای این مفهوم به ویژه از قرن هجدهم به بعد صورت گرفت، گویای آن است که در تعریف آیرونی سه رویکرد اصلی مطرح است: 1-آیرونی؛ ابزاری بلاغی و ادبی 2- آیرونی؛ گونهای خاص از ادبیات 3- آیرونی؛ شیوه خاص رویارویی با زندگی (Quinn,2006: 222).
با وجود اینکه واژه «طنز» و مشتقات آن در قرآن کریم نیامده، اما دقت نظر در محتوای آیات گواه آن است که بیان اهداف این کتاب مقدس، گاه بر محمل عنصر طنز انجام گرفتهاست.
همین خصوصیت سبب پیدایش نوعی غموض در معنای آیات شده که بخشی از این غموض، برآمده از ویژگیهای زبان آیرونیک قرآن است و در ادامه بدان خواهیم پرداخت.
این گونه جلوه طنزآفرین را در برخی آیات قرآن میتوان مشاهده نمود که موارد زیر از برجستهترین آن است: تعریض به وحیانی نبودن قرآن انقطاع وحی گاه برای مسلمین و حتی شخص پیامبر(ص) مسالهساز بودهاست.