چکیده:
ازآنجاکه متنیت یک متن، وابسته به انسجام معنایی و وجود رابطة منطقی میان جملههای آن است، پژوهش پیش رو در پی انسجامسنجی آیة 104 سورة آلعمران با آیات در سیاق آن برآمده است. این آیه یکی از آیات اجتماعی چالشبرانگیز قرآن است که مفسران و فقیهان در برداشت از آن، دیدگاههای گوناگونی ارائه دادهاند؛ رویهمرفته میتوان آرای ایشان در تبیین دلالت این آیة شریفه را در سه دستة کلی جای داد: 1. وجوب انحصاری امر به معروف و نهی از منکر بر گروهی معین؛
2. وجوب انحصاری بر گروهی نامعین؛ 3. وجوب همگانی بر افراد جامعه. این جستار نشان میدهد که برداشت اول و دوم (دیدگاه مشهور)، افزون بر برخی کاستیها، در تبیین انسجام معنایی این آیه نیز دچار سستی است؛ از سویی بر برداشت سوم (دیدگاه غیرمشهور) هم انتقادهایی وارد است؛ ولی این نوشتار به شیوة توصیفی ـ تحلیلی با فرایندشناسی ساختار زبانی «تجرید» و واکاوی مفهوم «امت»، نشان میدهد که میتوان به چالشهای آن پاسخهای متقنی داد و تفسیری منسجم از متن نمایان کرد. در مجموع بهدست میآید که بر پایة اینکه مصداق کلان معروف، «حفظ اتحاد جامعة اسلامی» و مهمترین مصداق منکر، «تضعیف نظام اسلامی است»، این آیهـ که خطاب به اهل ایمان در برابر فتنهگریهای تفرقهافکنان استـ هماهنگی کاملی با دستور «اعتصام همگانی به ریسمان الهی» (آلعمران: 103) دارد. این آیه با مبالغه تجریدیه، از همة مومنان میخواهد که با نهایت اتحاد، از وحدت جامعه اسلامی خویش در برابر اختلافافکنیهای دشمنان پاسداری کنند.
خلاصه ماشینی:
ازاينرو اين دو ديدگاه بايد پاسخ دهند كه انسجام منطقي ايجاد تنها گروهي از اهل ايمان براي امر به معروف يا نهي از منکر با حفظ وحدت و چنگزدنِ همگي آنها به ريسمان الهي چيست؟ از سويي بر پاية سياق آيه، اين تغيير پيام از درخواستي عمومي به درخواستي انحصاري و سپس از درخواست انحصاري به درخواستي عمومي، با وقفه در متن، رواني آن را از بين ميبَرَد و موجب ميشود كه ساختار متن دچار ابهام گردد و پيوندي منطقي و انسجامي رسا بين جملة مياني با جملههاي قبل و بعد آن ديده نشود.
بههرروي چگونگي پيوند «ايجاد تنها گروهي براي امر به معروف و نهي از منکر» با «حفظ وحدت همهجانبه از سوي همة اهل ايمان و اعتصام همگي ايشان به ريسمان الهي» ـ دستکم بر اساس اطلاعات خود متن ـ آنگونه که بايد رسا نيست و طرفداران اين ديدگاه نيز اين آيه را مستقل و بدون پردهبرداري از نوع رابطة منطقي آن با سياقش تفسير کردهاند.
در پايان اين بخش، لازم است تذکر داده شود كه هرچند تبيين انسجام معنايي برداشت وجوب انحصاري از آية محل بحث با سياق آن ـ بر اساس اطلاعات خود متن ـ چالشهايي داشت، ولي ازآنجاکه آيات قرآن کريم ميتوانند گاهي بيرون از سياق و فضاي نزول خود، معاني ديگري نيز در طول معناي ظاهر آيه داشته باشند (براي بررسي اين ويژگي زبان قرآن و نمونههاي آن، ر.
با اين همه، روشنترين قرينه براي برداشت وجوب همگاني امر به معروف و نهي از منکر از آية محل بحث، سياق آيه (Co-text) و بافت برونمتني (Context) آن است.