چکیده:
تقریرهای ناسازگارگرانه از اختیار، به تقریرهایی گفته میشود که بر اساس ناسازگاری ضرورت علّی و اختیار ارائه میشوند. هدف اصلی این تقریرها، تبیینی مناسب از اختیارِ بدون تعین و ضرورت علّی است؛ به طوری که مستلزم شانس و اتفاق نباشد و شخص در مقابل ارادۀ نامتعین و فعل ناشی از آن مسئول باشد. از جملۀ این تقریرها، «نظریۀ سلطنت نفس» است که توسط برخی دانشمندان اصول فقه مانند محقق نائینی و شهید صدر مطرح شده است و برخی فیلسوفان معاصر نظیر فیاضی تلاش کردهاند تا آن را در فضای تفکر فلسفی نیز مطرح کنند. مهمترین نقطه ضعف این تقریرها عدم مواجهۀ مناسب آنها با اصول و قواعد فلسفی از جمله قانون ضرورت علّی است؛ چرا که عمدۀ این تقریرهای ناسازگارگرایانه، مستلزم نقض یا تخصیص قواعد عقلی هستند. این مقاله پس از بررسی انتقادی مهمترین تقریرهای نظریۀ سلطنت نفس و بیان اشکالات آنها، این نظریه را بازسازی کرده، بر اساس مبانی فلسفی ملاصدرا تقریری جدید از آن ارائه کرده است که در آن، اشکالات تقریرهای دیگر مطرح نمیشود.
Inconsistent statements of authority are those that are presented on the basis of incompatibility of causal necessity and authority. The main purpose of these narrations is an appropriate explanation of authority without uncertainty and causal necessity, so that it does not require chance and coincidence and the person is responsible for the indefinite will and the resulting action. Among these lectures is the “theory of the authority of the soul” which has been proposed by some scholars of the principles of jurisprudence such as Mohaqiq Naini and Shahid Sadr, and some contemporary philosophers such as Professor Fayyazi have tried to introduce it in the field of philosophical thought. The most important weakness of these statements is their lack of proper confrontation with philosophical principles and rules, including the rule of causal necessity; because most of these maladaptive statements require the refutation or particularization of rational rules. This article, after critically examining the most important statements of the theory of the authority (dominion, sovereignty) of the soul and expressing their drawbacks has reconstructed this theory and presented a new statement of it based on Mulla Sadra’s philosophical principles, in which the drawbacks of other statements are no longer discussed.
خلاصه ماشینی:
طبق این اصل، شخص برای اینکه مسئول اعمال خود باشد، باید بتواند به گونهای دیگر، جز آنچه بدان عمل کرده است، عمل کند؛ زیرا اساساً پرسش از چرایی فعل، بازخواست، سرزنش، تشویق و مسئولیت در برابر فعل، در جایی که بیش از یک طرف امکان تحقق ندارد، معقول نیست؛ مثلاً نمیتوان کسی را که نخاع او قطع شده و به فلج بودن اعضای خود علم و توجه دارد و به همین دلیل نمیتواند قصد جدی کند که اندام خود را حرکت دهد، توبیخ کرد که چرا قصد نمیکند تا اندام خود را حرکت دهد؛ چه اینکه نمیتوان چنین شخصی را به این دلیل که قصد آزار بدنی کسی را نمیکند، تحسین کرد یا به او توصیه کرد که قصد آزار بدنی کسی را نکند.
تقریر برگزیده: بازسازی نظریۀ سلطنت نفس بر اساس مبانی ملاصدرا اگرچه ملاصدرا یک سازگارگراست و سخت به قانون ضرورت علّی پایبند است، اما نگارنده بر این باور است که میتوان با استفاده از مبانی و اصول فلسفیای که او آنها را بارها به کار گرفته و برای حل چالشهای متعدد از آنها استفاده کرده است، تقریری ناسازگارگرایانه از اختیار ارائه کرد که هم مسئولیتپذیری انسان را تبیین کند و هم مواجهۀ مناسبی با اصل علیت و قانون ضرورت علّی داشته باشد؛ به طوری که نفی ضرورت علّی در مورد افعال اختیاری، منجر به نقض قانون ضرورت علّی نشود و تخصیص و تقیید قواعد عقلی را به همراه نداشته باشد.