چکیده:
ابوسعید ابوالخیر و ابوالقاسم قشیری هر دو از پیران طریقتاند که سالهای متمادی از عمر خویش را در تهذیب و تربیت سالکان صرف کردهاند. این پژوهش به شیوۀ کتابخانهای و به روش توصیفی ـ تحلیلی قصد دارد تا به ارزیابی مولفههای تربیت عرفانی ازجمله پیر، ذکر، سماع، اخلاص، سخاوت و شکیبایی در شیوۀ تربیتی ابوسعید ابوالخیر و قشیری با تکیهبر کتابهای اسرارالتوحید، رساله قشیریه و ترتیبالسلوک بپردازد. یافتههای پژوهش نشان میدهد که از نگاه این دو عارف، سالک باید ابتدا حدنصابهای اخلاقی و تربیتی را دارا باشد و سپس پیری راهدان را که مزین به صفات تقوی، سخاوت و تواضع بوده برگزیند. هر دو عارف، ذکر را بهعنوان یکی از آداب سلوک پذیرفته و انواع و آدابی برای آن قائل شدهاند؛ هرچند در آداب عرفانی قشیری، این موضوع دشوارتر به نظر میرسد. ابوسعید، سماع را یکی از اصول تربیت عرفانی خود و آن را غذای روح میداند؛ اما قشیری نگاه مثبتی به سماع ندارد. ابوسعید و قشیری، اخلاص و اجتناب از تزویر را از شرایط سلوک میدانند. همچنین سخاوت شیخ و مرید را در تربیت عرفانی مهم میشمارند؛ بهویژه اینکه در اغلب حکایتهای اسرارالتوحید، صحبت از بخشش ابوسعید است و او را باید شیخ سخا نامید و قشیری نیز برای بخشش، انواعی ازجمله سخاوت در تن، در ثواب و مال برمیشمارد. درنهایت، ابوسعید و قشیری، شکیبایی در برابر امر نفس اماره، اوامر و نواهی شیخ و ناملایمات راه سلوک را ضروری میدانند و با رفتارشان همچون صبوری و شکرگزاری بر مرگ فرزند، شکیبایی را به مریدان و اطرافیانشان تعلیم میدهند.
خلاصه ماشینی:
هرچند تصوف در ايران از ابتدا تا قرن پنجم ، فراز و نشيب هاي فراواني را داشته اسـت و در اعصار مختلف مشايخ تصـوف ، آداب خاصـي در سـلوک عرفـاني ارائـه داده انـد؛ امـا ابوسعيد و قشيري باوجوداينکه در يک مقطع زماني و محدودة جغرافيايي و نيز تحـت تـأثير آموزه هاي استاد مشترکي بوده اند، گاهي در تعاليم عرفانيشان اختلاف نظر دارند؛ ازايـن رو، اين پژوهش بر آن اسـت تـا ضـمن تحليـل مؤلفـه هـاي تربيـت عرفـاني ابوسـعيد ابـوالخير و قشيري، به بررسي نقش پير، ذکر (کيفيت بيان و انواع آن )، سماع ، سخا، اخلاص و صـبر در تربيت عرفاني دو عارف ذکرشده بپردازد.
٤. طالب زادگان ، اسماعيل (١٣٩٧) در کتاب «تذکره المؤمنين : ذکر در آيينـۀ قـرآن و حديث » بيان ميکند که به سبب اهميتي که اسلام براي انسان قائل شـده ، دسـتورهايي بـراي او ارائه کرده است و قرآن مجيد کـه کتـاب راه سـعادت اسـت ، انسـان را بـه ذکـر و يـاد او فراميخواند.
ضرورت انجام ذکر در تربيت عرفاني اغلب مشايخ صوفيه ، براي ذکر به عنوان يکي از آداب سلوک ارزش فوق العـاده قائـل هسـتند؛ بـه گونـه اي کـه نجـم الـدين رازي در مرصـادالعباد دربـاره ذکـر و آداب آن سـخن ميگويد که سالک بايد قبل از ذکر، غسل يا وضو داشته باشد، جامـه پـاک بپوشـد و خانـه نظيف کرده ، بوي خوش بسوزاند.