چکیده:
یکی از گونه های ناشناخته از هنرهای تصویری قاجار و پهلوی، نقاشیهای روی درپوش های سفالین کندوی عسل است. این درپوشها به قطر تقریبی ۲۳ سانتیمتر بر روی کندوهای حصیری به طول حدود ۸۵ سانتیمتر نصب میشدند و یک سوراخ جهت عبور زنبورها در کناره آنها قرار داشت. در این مقاله برای اولین بار دهها نمونه از این درپوشها که از اواخر عصر صفوی تا دوره پهلوی اول ساخته شدهاند، معرفی میشود. مهمترین مسیله این تحقیق شناسایی محل تولید این درپوشها، دسته بندی مضامین نقوش و کتیبه ها و تحلیل محتوای آنهاست. نتایج نشان میدهد که این آثار را میتوان به سه گروه کلی کتیبه دار، نقاشیهای مذهبی و نقاشیهای غیرمذهبی دستهبندی کرد. در میان آثار کتیبهدار، اذکار و دعاهایی نوشته شده که باید آنها را وسیلهای جهت برآورده شدن حاجات و نیز تعویذی برای دفع بلاها از محصولات تلقی کرد. همچنین برخی از دعاها و آیات قرآنی در ارتباط با افزایش برکت محصول و نیز دفع چشمزخم هستند. علاوه بر کتیبه هایی با محتوای «ناد علی» و «اسم اعظم» که بر شیعی بودن آثار دلالت میکنند، تمام نقاشیهای مذهبی شناسایی شده نیز مرتبط با باورهای مذهب تشیع است. نقاشی های مذهبی شامل تصاویری از دلدل، پنجه و زیارتگاه های امامان شیعه ازجمله آستانه های کاظمین و نجف است. در میان نقاشیهای غیرمذهبی، بیشترین فراوانی به تصاویر حیوانات اختصاص دارد که آنها را در نقش مایه های درخت زندگی یا صحنه های شکار نشان میدهد.
خلاصه ماشینی:
آيۀ «و ان يکاد» در اين نمونه با نقاشي زيرلعابي فيروزه اي، آبي و سياه ، فضاي تصوير به دو قسمت حاشيه و بخش مرکزي تقسيم شده و پس زمينه هاشور خورده است .
» آيۀ «و ان يکاد» (قلم : ٥١ـ٥٢) يا آيۀ چشم زخم که يکي از پرکابردترين آيات قرآن در ميان مردم ايران است ، بر روي درپوش هاي ديگري از اين دست نيز نوشته شده است (٩٦ .
در يکي از نمونه ها که تاريخ ١٣٥٤ق /١٩٣٥ـ١٩٣٦م دارد، براي اين حيوان بال نيز ترسيم شده است (تصوير ٤-٢).
سه نمونه از تصاوير پنجه بر نگارنده شناخته شده است که يکي از آن ها تاريخ ١٣٦٢ق /٤ـ١٩٤٣م دارد (تصوير ٥-١).
دستۀ اول يک مرد سوارکار را نشان ميدهند که يکي از کهن ترين نمونه هاي آن که متعلق به دورة صفوي است ، در موزة ملي ايران نگه داري ميشود (تصوير ٩-١).
ازآنجاکه در تمام اين نمونه ها نقوش گياهي به چشم ميخورد و عموما در ميان دو حيوان نيز بوته يا برگ هايي ترسيم شده ، بايد آن ها را همان نقش مايۀ معروف «گياه زندگي» دانست .
طبيعي است که روي برخي از نمونه ها نيز آيۀ «و ان يکاد» يکي از مشهورترين آيات قرآن جهت دفع چشم زخم نوشته شده باشد.
نمونه اي مشابه در بنياد اوا کرانه نگه داري ميشود که بيشتر به شير و خورشيد تشابه دارد تا دلدل ، چرا که پنجه هاي شير ترسيم شده است (نک : ١ URL).