چکیده:
تهیۀ دو لوح کاشی یادمان در اوایل دورۀ صفوی برای یک منبر کاشیکاریشده در مسجدجامع کوهپایه، شهری کوچک در نزدیکی اصفهان، سؤالات و ابهاماتی ایجاد کرده است. یکی از این کاشیها از نوع زرینفام است که در محرم سال 935 هجری در شهر کاشان و دیگری کاشی آبی و سفید که هشت ماه بعد در رمضان همان سال در شهر قمشه تولید شده است. محتوای کاشی اول مبین تشیع غالی و دومی مبین گرایش معتدل اسلامی دربارۀ امام علی(ع) و آل پیامبر(ص) است. این مقاله در صدد است ضمن معرفی عناصر معماری و هنری مسجدجامع کوهپایه، بر پایۀ بررسی میدانی، محتوای کاشیها را که در منبر و محراب این بنا نصب شده، بازخوانی نموده و با تحلیل اوضاع فرهنگی و مذهبی مرکز ایران در دوره شاهطهماسب، دربارۀ علت ساخت دو کاشی یادمان برای منبری واحد، نظریهای جدید مطرح کند. نتایج این مقاله نشان میدهد که علت اصلی سفارش کاشی دوم، نگرانی سفارشدهنده از عبارت «هو العلی الاعلی» در صدر لوح زرینفام کاشان است که بهدلیل کاربرد آن برای امام علی(ع) و برخی رهبران جنبش حروفیه، شعاری تند و غیرمتشرعانه تلقی میشد. لذا در شهر کوهپایه که یکی از مراکز نقطویه بود و برخی از بزرگان آن مانند ابوالقاسم امری بدین اتهام نابینا شدند، بانی منبر، حاج اسکندر به سفارش کاشی دیگری با محتوایی معتدل مبادرت میورزد. همچنین این دو کاشی مناسبات صنعتی و هنری شهرهای کاشان، قمشه و کوهپایه و بهطور کلی مرکز ایران را نشان میدهند که متأثر از عقاید شیعی آن دوران است.
The preparation of two memorial tiles in the early Safavid era for a tiled minbar in the Jami’ Mosque in Kuhpayeh, a small town near Isfahan, has raised questions and leads into ambiguities. One of these tiles is a lustre ceramic plaque which was produced in Muharram 935/September in 1528 in Kashan; the other is a blue-and-white tile that was produced eight months later in Ramadan in 1528in Qomsheh. The content of the first tile depicts radical (Ghulat) Shiism, and the second indicates a moderate Islamic tendency about Ali ibn Abi Talib and the Prophet’s Houshold. This article through an introduction of architectural and artistic elements of the Jami’ Mosque of Kuhpayeh, based on a field study, seeks to analyze the content of the tiles installed in the minbar and mihrab of the mosque. Based on the cultural and religious setting of central Iran during the reign of Shah Tahmasb, this paper proposes a new theory about the reason for the preparation of two memorial tiles for a single minbar. The findings show that the main reason for ordering the second tile is the customer’s anxiety about the phrase “Hu al-A’li al-a’la” --used for Imam Ali and some leaders of the Hurufi movement-- at the top of Kashan’s lustre tile Since it was considered an extremist and illegitimate slogan. Therefore, in Kuhpayeh, which was one of the Nuqtavi centers, and some of its elders such as Abu al-Qasim Amri were blinded by this accusation, the patron of the minbar, Haj Iskandar, ordered another tile with a moderate content. Also, these two tiles reveal the industrial and artistic relations of several cities such as Kashan, Qomsheh, and Kuhpayeh in the center of Iran that are influenced by Shiite beliefs of that time.
خلاصه ماشینی:
دوره ١٤، شماره ٢ (پیاپی ٢٧)، صفحات : ٣ـ٢٤ مقاله علمیپژوهشی دو رویکرد مذهبی غالی و معتدل بر دو لوح کاشی صفوی مسجدجامع کوهپایه محمد مشهدی نوش آبادی * محمدرضا غیاثیان ** چکیده تهیۀ دو لوح کاشی یادمان در اوایل دورة صفوی برای یک منبر کاشیکاریشـده در مسـجدجامع کوهپایـه ، شهری کوچک در نزدیکی اصفهان ، سؤالات و ابهاماتی ایجاد کرده اسـت .
نتایج ایـن مقاله نشان میدهد که علت اصلی سفارش کاشی دوم ، نگرانی سفارش دهنده از عبارت «هو العلـی الاعلـی» در صدر لوح زرین فام کاشان است که به دلیل کاربرد آن برای امام علی(ع ) و برخی رهبران جنبش حروفیـه ، شعاری تند و غیرمتشرعانه تلقی میشد.
در خصوص اهمیت این منبر میتوان گفت از طرفی یکی از معـدود منبرهای کاشیکاری موجود در نواحی مرکزی ایران اسـت و از طـرف دیگـر دو لـوح سـفالین وقف نامه حاوی نام واقف ، تاریخ و عبارات مذهبی برای آن ساخته شده است .
پیشینۀ پژوهش مطالعات اولیه در مورد مسجدجامع کوهپایه را ماکسیم سیرو انجام داد و برای اولین بار آنجا را شماکراةشا٢ن (شپینااپسیی٢٧) یک چهارطاقی خواند که در دوران اسلامی با مسدود کردن ضـلع جنـوبی و سـاخت محـراب پاییز و زمستان ١٤٠٠ تبدیل به مسجد شده است (١٩٧٣ ;١٩٦٦ ,Siroux).
مسجدجامع کوهپایه 5 تصویر ١: بخشی از نقشۀ ایران بزرگ (Carte de Perse) ترسیم شده توسط گیلوم دلیسله ، سال ١٧٢٤م ، ابعاد کل نقشه : ٤٩/٢×٦٢/٣ سانتیمتر، کتابخانۀ ملی فرانسه (شمارة دسترسی: ١٠١٩٣-GE D)، پاریس (مأخذ: ١ URL) صحن نسبتاً کوچک مسجد از جانب جنوب به شبستان اصلی و گنبدخانه ، از جانب شـمال به ایوان و ورودی شبستان زیرزمینی و از جانب شرق به شبستان زنانه محدود اسـت .