چکیده:
سدۀ دهم هجری نقطۀ اوج خروج نسخ خطی از ایران به قلمرو عثمانی بوده است. علت آن از طرفی علاقهمندی سلاطین عثمانی به ادبیات فارسی و از سوی دیگر، معلول جنگها و مراودات سیاسی گستردۀ صفویان و عثمانیان بود. جنگها به غارت کتابخانههای آذربایجان، و سیاست صلحطلبی صفویان به پیشکش کردن کتابها به سلاطین عثمانی انجامید. این مقاله با بهرهگیری از مطالعات نسخهشناختی، روند راهیابی کتابهای ایرانی به کاخ توپقاپی از اواخر سدۀ نهم تا افول صفویان در آغاز سدۀ دوازدهم میپردازد. مهمترین مطلب در این پژوهش، شیوههای مختلف مهاجرت دستنویسها و رابطۀ میان خروج آنها و ارتباطات سیاسی صفویان و عثمانیان است. میتوان گفت که از زمان جنگ چالدران در 920ق تا معاهدۀ صلح 998ق که مصادف با تفوّق نظامی دولت عثمانی بود، بیشترین حجم نسخهها از ایران خارج شده است. از ابتدای سدۀ یازدهم، با پیروزیهای صفویان، خروج کتاب از ایران به عثمانی تقریباً متوقف گردید، اگرچه جنگهای محدود و فتح برخی شهرهای مرزی توسط عثمانیان منجر به غارت کتابخانهها از جمله آستانۀ شیخ صفیالدین میشد.
The sixteenth century was the peak of the migration of Persian manuscripts from Iran to the Ottoman territory. The reason was, on the one hand, the interest of the Ottoman sultans in Persian literature and, on the other hand, it was partly due to the wars and extensive political relations between the Safavids and the Ottomans then. The wars led to the looting of Azerbaijan’s libraries, and the Safavid policy of peace promoted the official presentation of books to Ottoman sultans. In addition, some manuscripts were transferred to the Ottoman land by merchants, immigrants, and refugees. By applying codicological studies of the manuscripts, this paper examines the migration of Persian books to the Topkapi Palace from the late fifteenth century to the decline of the Safavids at the beginning of the eighteenth century. The most important question in this research is to show the different ways of such migration and its connection with the political relations between the Safavids and the Ottomans. It can be said that from the Battle of Chaldiran in 1514 up until the conclusion of the 1590 peace treaty that coincided with the military supremacy of the Ottomans, the largest volume of manuscripts was transferred. From the beginning of the seventeenth century, with the victories of the Safavids, the entry of Iranian manuscripts into the Ottoman Empire almost ceased, although limited wars and the occupation of some border cities by Ottomans led to the looting of libraries, including the one at the shrine of Shaykh Safi al-Din in Ardabil
خلاصه ماشینی:
با این حال، پیگیری تاریخچۀ مهاجرت بیشتر کتابهای راهیافته به استانبول کار سادهای نیست، چراکه برخی از آنها توسط صفویان سالهای حکومت پادشاهان عثمانی که در این مقاله نام برده میشوند بهترتیب زمانی بدین شرح است: مراد اول (763-791ق/1362-1389م)، محمد دوم (848-850ق/1444-1446م، 855-886ق/1451-1481م)، بایزید دوم (886-918ق/1481-1512م)، سلیم اول (918-926ق/1512-1520م)، سلیمان اول (926-974ق/1520-1566م)، سلیم دوم (974-982ق/1566-1574م)، مراد سوم (982-1003ق/1574-1595م)، محمد سوم (1003-1012ق/1595-1603م)، عثمان دوم (1027-1031ق/1618-1622م)، احمد سوم (1115-1143ق/1703-1730م) و عبدالحمید دوم (1293-1327ق/1876-1909م).
تاکنون محققان بر این باور بودهاند که احتمالاً این کتاب در زمان عثمان دوم و همزمان با غارت گنجینههای اردبیل از ایران خارج شده است (Çağman and Tanındı, 1996: 140; Ghiasian, 2018: 405) 1 ، اما مطالعات اخیر نگارنده بر روی نسخهای از جامع التواریخ در کاخ گلستان (ش 2256) به تاریخ شعبان 1074ق نشان میدهد که نسخۀ توپقاپی (خزینه 1654) حداقل تا این تاریخ در اردبیل بوده است، چراکه نسخۀ گلستان بهطور مستقیم از روی نسخۀ توپقاپی استنساخ شده است.
1019ق) برادر کوچکتر فرهادخان را به دربار محمد سوم فرستاد و شاید این کتاب نیز در میان هدایایی بوده که ذوالفقارخان به دربار عثمانی برده است (Çağman and Tanındı, 1996: 140).
در این دفتر (به تاریخ 1139ق) که در مرکز آرشیو دولتی ترکیه نگهداری میشود، 2 فهرستی از 744 جلد کتاب در کتابخانۀ آستانه ثبت شده (Özgüdenli, 2001: 43-56) که چند سال بعد، بیشتر آنها توسط حکیماوغلو از آنجا خارج شد (حسینی، 1393: 6-8).
بر اساس متون عثمانی، یکی از مهمترین این هدایا شاهنامهای با 259 مجلس تصویر بوده است که توسط هنرمندان ماهر تبریز در نیمۀ اول سدۀ دهم هجری برای شاهطهماسب تهیه شده بود و امروز به شاهنامۀ طهماسبی مشهور است.