چکیده:
دژ یا قلعه یک سازه مستحکم می باشد که در اطراف شهرها ساخته می شده است. قلعه معرب واژه ای پارسی به
صورت های کلا، کلات و کلاک است که همانند بسیاری از واژگان هنگام تعریب کاف به قاف تغییر کرده و از فارسی وارد
عربی شده است. از آغاز دوران پیش از تاریخ در هزاره اول پیش از میلاد پیرامون دهکدهها نیز حصار کشیده می شد،
اینکار نخست برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانوران وحشی بود ولی بعدها عمدتا برای دفاع متقابل در برابر هجوم
دشمنان صورت می گرفت، در سراسر سرزمین ایران حصار های محکم، دهکدهها و قلعه های مسکونی را می توان
یافت که متعلق به هزاره سوم پیش از میلاد است. هر جای این سرزمین نگاه کنید، قلعه، برج، بارو، ارگ، کهندژ، دربند،
خندق و دروازه و نظایر آنها از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه ایرانیان به ملاحظات دفاعی حکایت می کند.
در گذشته از قلعه استفاده های متعددی صورت می گرفته، مثلا در هنگام جنگ به عنوان قلعه دفاعی مورد استفاده قرار
گرفته و مردم تا زمانیکه بیم حمله دشمن وجود داشته در درون قلعه می ماندند. برای محافظت از ساختمان و قسمت های
مختلف قلعه بارو ساخته می شده است. اولین قلعه های تاریخ ایران باستان مربوط به دوران تشکیل حکومت مادها می
باشد. در این میان نیاز به دفاع از سرزمین، ماناها را مجبور به ساخت بناهای مستحکم برای جلوگیری از غارت و تخریب
کرد. در تحقیق حاضر که با روش، تحلیلی -تطبیقی و روش وزن دهی انجام می شود، در تلاش هستیم که وزن
تاثیرگذاری هریک از این فاکتورها را در معماری قلعهها مشخص کنیم تا ضمن شناخت تخصصی این اثرات معماری
فاخر، ویژگی های جغرافیایی انسانی - طبیعی آنها را بشناسیم و از این دادهها در طراحی آثار مخصوص این مناطق
استفاده نماییم. برای انجام این کار برداشت های میدانی از پلان معماری انجام گرفته است. در نهایت با استفاده از نظرات
متخصصین فاکتورها وزن دهی می شود. نتایج تحقیق حاکی از آن است که ترکیبی از فاکتورهای جغرافیای طبیعی و
انسانی بر مکانیابی، طراحی و معماری قلعهها تاثیر گذار بوده که از میان عوامل طبیعی، توپوگرافی و اختلاف ارتفاع حایز
رتبه اول و از میان عوامل انسانی، فاکتور امنیت بیشترین وزن را داشته است.
خلاصه ماشینی:
در معماري و شهرسازي اوايل اسلام که متاثر از معماري قبل از اسلام بويژه دوره ساسانيان است تفکرات دفاعي مورد توجه بوده است به طوري که معمولا هر شهر اسلامي از سه بخش تحت عنوان کهندژ، شارستان و ربض تشکيل مي گرديد، مهم ترين اين بخش ها کهندژ يا ارگ بود که عبارت بود از قلعه هاي که در وسط يا گوشه شهر قرار داشته و معمولا از يک سو به باروي شهر پيوسته بود تا همواره براي دفاع و مقابله با تهاجمات دشمن آماده باشد، ازجمله کهن دژهاي معروف مي توان کهن دژهاي شهرهاي ايران ، سمرقند، بخارا، بلخ و نيشابور را نام برد.
قلعه شوشتز دژياست بسيار بزرگ که داراي حياط هاي قلعه مفصل و متعدد و سربازخانه ها و حمام ها و طويله ها ١٥ سلاسل قلعه هخامنشي وشبستان و برج ها و حرم خانه و آشپزخانه و حصار خندق بوده است اين قلعه به صورت دو تکه ساخته شده که اين دو بخش به اشکاني - لحاظ ارتفاع با هم يکسان نيستند، صحن پايين در ورودي ١٦ قلعه بمپور نظامي ساسانيان ديواره شرقي قلعه قرار گرفته و چند برج نيز آن را احاطه کرده است که مصالح بکار رفته در آن خشت و گل است اين قلعه تا يک قرن پيش مسکوني بوده است .
قلعه ساسانيان اين قلعه را بر بلنداي تپه اي مرتفع ساخته اند تا هم نفوذ به آن براي مهاجمان دشوار باشد و هم ديد خوبي نسبت به زمين هاي اطراف براي نگهبانان فراهم شود دفاعي - سده پنجم ارگ بم احتمالا پيش از زمين لرزه ٢٠٠٣، بزرگترين مجموعه ٢٢ ارگ بم نظامي قبل از ميلاد خشت و گلي جهان بوده است 27 نام تصوير کاربري دوره ساخت توضيحات قسمت هاي زيادي از قلعه در حال حاضر از بين رفته است .