چکیده:
آشنایی با قواعد معناشناسی که یکی از شاخههای علم زبانشناسی بهشمار میآید، به انسان کمک میکند تا با تامل در سیاق و دقت در مجاورت کلمات، از افق نگاه گوینده یا نگارنده، به متن بنگرد و به زنجیرهای پیوسته از معنا دست یابد. واژه «رحمت» که موضوع این مقاله است، از صفات افعالی الهی است و انسان میتواند با فراهم آوردن زمینههای لازم، به آن دست یابد. هدف، پاسخگویی به این پرسش است: «با توجه به روابط همنشینی، معنای رحمت در قرآن چیست؟». روش گردآوری مطالب از گونه «کتابخانهای» و روش پژوهش توصیفی تحلیلی با هدف کشف معنای رحمت از طریق همنشینهای آن در کاربردهای قرآنی سامان یافته است. دستاورد پژوهش شامل برخی واژههای فعال مثبت در کسب رحمت (اطاعت و درخواست رحمت)، واژههای فعال منفی (ناسپاسی و گناه)، واژههای منفعل از وجود رحمت (زنده شدن زمین و نرمخویی)، واژههای ملازم رحمت (خدا و ایمان و عمل صالح) است. بر پایه یافتههای پژوهش، معنای نسبی «رحمت» در قرآن، «حمایت و پشتیبانی» است با دو زیرشاخه: «حمایت عام» که همه موجودات را دربر میگیرد و «حمایت خاص» که از سوی خدای متعالی، فقط به مومنان باتقوا هدیه داده میشود.
خلاصه ماشینی:
در ادامه به اين واژههاي فعال و منفعل اشاره شده است: واژههاي فعال در کسب رحمت براي ترسيم ميدان معنايي واژههاي فعال در «رحمت»، نخست بايد واژههاي فعالي بررسي شود که در کسب رحمت الهی، نقش مثبتي دارد، سپس واژههاي فعال منفي ذکر گردد که مانعي براي کسب رحمت الهی بهشمار میرود: الف) واژههاي فعال مثبت در کسب رحمت بناي آفريدگار و پروردگار در اين عالم بر پايه نزول بركات عظيم به مخلوقات، بهويژه انسان است.
اطاعت خدا و رسول( و قرآن در قرآن، ارسال رسل رحمتي از سوي خداي تعالي معرفي شده است؛ «وَ ما أَرْسَلْناكَ إِلاَّ رَحْمَةً لِلْعالَمينَ (انبياء: 107)؛ اما گاهي براي کسب رحمت مضاعف، لازم است انسان در مسير اطاعت آنان قرار گيرد.
اين آيه قرآن را کتابي فرستاده شده از سوي خدا معرفي ميکند که تبعيت از آن دستيابي به رحمت الهی را بهدنبال دارد: «لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»؛ يعني به رحمت فراگير الهی اميدوار باشيد به سبب عمل کردن به قرآن؛ زيرا بر مکلف لازم است هميشه ميان خوف و رجا باشد (کاشاني، 1336، ج3، ص492).
وقتي نعمات از او سلب شود يا به او نعمتي نرسد، نااميد گشته، زبان به ناسپاسي ميگشايد، و حال آنکه هر نعمتي که خدا عطا ميکند رحمتي از اوست، نه طلبي که انسان از او دارد و اين ناسپاسي، ديگر نعمات را نيز از کف او بيرون ميکند و او را از رحمت الهی دور و به خشم او نزديک ميسازد: «وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الإِنْسَانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَاهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَيَئُوس كَفُور» (هود: 9).