چکیده:
از میان تمامی نمایش های آیینی در ایران ، شبیه خوانی تکامل یافته ترین آن هاست ؛ عصاره ای از هر آنچه در گونه های دیگر نمایش ها و آیین های کهن در ایران سراغ داریم و گاه دربردارندة پاره هایی از دیگر هنرها همچون نقاشی و معماری و از همه مهم تر، موسیقی و شعر. ازسویی، کم تر میتوان تردید داشت که برجسته ترین و کلان ترین جریان در تاریخ فرهنگ و ادبیات ایران ، تصوف و آثار صوفیانه است . مضمون ها و فضاهای صوفیانه و جهان بینی عرفانی، بر اغلب آثار طراز اول ادبیات فارسی، چه نثر و چه نظم ، سایه افکنده است و این حضور قاطع را میتوان جدا از متون ادبی، در شاخه های دیگر هنر و حتی گاه فرهنگ روزمرة ایرانی به روشنی نشان داد. ما در این مقاله کوشیده ایم که برخی از تاثیرهای نگاه صوفیانه و بینش عرفانی را در نمایش شبیه خوانی بررسی کنیم . آنچه از این کوشش برمیآید این است که در شبیه خوانی، بیش از آنکه با واقعیتی تاریخی سروکار داشته باشیم ، با نوعی تاویل و برداشت مردمی آمیخته با گفتمان هایی نظیر تصوف مواجهیم . در این زمینه با مطالعۀ موردی مجلس شهادت امام ، مهم ترین گونۀ این تاویل ها و برداشت ها را نشان داده ایم .
Of all the ritualistic forms of drama in Iran, Shabih-khani is the most sophisticated one. It sums up in many ways the entire dramatic forms and ancient Iranian rituals. It consists of some dimensions of other art forms, such as painting and architecture, and, most significantly, includes aspects of music and poetry. On the other hand, there is little doubt that the most overarching historical trend in Iran pivots around Sufi philosophy and literature. Sufi themes and moods as well as its mystical philosophies have largely characterized the most notable works of poetry and prose in Persian literature. The predominance of Sufi philosophy in literary works notwithstanding, Sufism can be traced in many of the existing art forms in Iran, not to mention in its quotidian culture. In this article, it is aimed to demonstrate some of the impacts of the Sufi and mystical philosophies on Shabih-khani. Our research illustrates that in Shabih-khani, we face much less a representation of historical reality than a popular interpretation of history intertwined with such discourses as Sufism. Having focused on the play which dramatizes Imam Hossein’s martyrdom, we have attempted to lay bare the most important forms of these interpretations.
خلاصه ماشینی:
مضمون ها و فضاهاي صوفيانه و جهان بيني عرفاني، بر اغلب آثار طراز اول ادبيات فارسي، چه نثر و چه نظم ، سايه افکنده است و اين حضور قاطع را ميتوان جدا از متون ادبي، در شاخه هاي ديگر هنر و حتي گاه فرهنگ روزمرة ايراني به روشني نشان داد.
گاهي هم اين پژوهش ها با توجه به مسائل ساختاري همراه شده است ؛ همچون نمايش در ايران نوشتۀ بهرام بيضايي (تهران ، ١٣٤٤) که نخستين پژوهش جدي درباب نمايش هاي ايراني ازجمله تعزيه به قلم نويسنده اي ايراني به شمار ميرود، و تعزيه هنر بومي پيشرو ايران به گردآوري پيتر چلکووسکي (١٩٧٩، ترجمۀ حاتمي، ١٣٦٧) که مجموعه مقالاتي از نويسندگان ايراني و فرنگي است دربارة جنبه هاي متعدد شبيه خواني، از ريشه يابي سوگواري در تاريخ ايران تا سبک شناسي شعر تعزيه .
درخصوص پيشينۀ پژوهش هاي نزديک به موضوع مقالۀ حاضر نيز ميتوان به فصل نخست کتاب ادبيات ايران و آيين شبيه خواني نوشتۀ محمدحسين ناصربخت 339 (تهران ، ١٣٩٨)، تصوف ايراني و عزاداري عاشورا نوشتۀ محمد مشهدي نوش آبادي (اصفهان ، ١٣٩٩) و همچنين مقاله اي ديگر از همين نويسنده با عنوان نقش صوفيه در گسترش آيين هاي نقالي و روضه خواني (کاشان ، ١٣٩١).