چکیده:
کتیبه های خوشنویسی کلمات و جملاتی هستند که با ظرافت و زیبایی در قالب فرم های مختلف و در فضاهای گوناگونی همچون حاشیه ی محراب مساجد و اماکن مذهبی و یا جاهای دیگر به کار می روند. کتیبه هایی از حدود هزاره چهارم قبل از میلاد به صورت سنگ نوشته ها در بین النهرین مشاهده شده است . هم سو با شکل گیری و تکامل هنر خوشنویسی، کتیبه نگاری نیز رشد کرده است . در دوران اسلامی به دو دلیل «اهمیت خوشنویسی» و همچنین «تحریم نقاشی» کتیبه ها از اهمیت بسیاری برخوردار شدند. در ایران کتیبه نویسی در عصر سلجوقی رشد و در عهد صفویه به اوج رسید. این کتیبه ها که بیشتر با خطوط کوفی، ثلث ، نستعلیق ، طغرا و یا معلی نوشته می شوند، از نظر محتوا و ادبیات معمولا به سه گروه آیات قرآنی، ادعیه ـ احادیث و دعاها تقسیم بندی می شوند.
کتیبه ها در حاشیه محراب ها به این دلیل پیجیده تر و ناخواناتر نوشته می شوند که برای نمازگزاران در هنگام نماز حواس پرتی ایجاد نکنند. علاوه بر حروف بزرگ (جلی) در کتیبه های اماکن مذهبی، گنبدها و محراب ها، کتیبه نگاری در کتاب آرایی و فن جلدسازی نیز متداول بوده است . کتیبه ها بیشتر به فرم های مستطیل ، دایره و مربع بر اساس هنر و خلاقیت خوشنویس طراحی می شوند و در متن آنها نام کتیبه نگار و سال نگارش نیز آورده می شود. نگارش کتیبه های تلفیقی خوشنویسی و نقوش هندسی یا نقوش اسلیمی و ختایی و یا تلفیق با هنرهای تذهیب و تشعیر نیز بسیار متداول است .
این پژوهش همراه با معرفی انواع کتیبه های خوشنویسی، به این سوال ها پاسخ می گوید که جایگاه کتیبه نگاری در خوشنویسی اسلامی چیست ؟ و محتوای کتیبه ها از نظر ادبیات ، فرم ها و نقوش بر چه اساسی انتخاب می شوند؟
خلاصه ماشینی:
کتابت و کتيبه نگاري در خوشنويسي اسلامي جواد مزنگي ١، سمانه اسماعيل پور٢ ١ کارشناس ارشد هنر اسلامي، گرايش هنر و صنايع فلز ٢ کارشناس ارشد هنراسلامي، گرايش نگارگري نويسنده مسئول : جواد مزنگي چکيده کتيبه هاي خوشنويسي کلمات و جملاتي هستند که با ظرافت و زيبايي در قالب فرم هاي مختلف و در فضاهاي گوناگوني همچون حاشيه ي محراب مساجد و اماکن مذهبي و يا جاهاي ديگر به کار مي روند.
علاوه بر حروف بزرگ (جلي) در کتيبه هاي اماکن مذهبي، گنبدها و محراب ها، کتيبه نگاري در کتاب آرايي و فن جلدسازي نيز متداول بوده است .
کتيبه ها بيشتر به فرم هاي مستطيل ، دايره و مربع بر اساس هنر و خلاقيت خوشنويس طراحي مي شوند و در متن آنها نام کتيبه نگار و سال نگارش نيز آورده مي شود.
بنابراين بر اساس نيازي که وجود داشت حرکت هاي خلاقانه هنرمندان خوشنويس و گاه تلفيق خوشنويسي با هنرهاي ديگري چون تذهيب ، تشعير و آميختن حروف و کلمات و جملات با ختايي ها و اسليمي ها در بستر رنگ هاي زيبا، کتيبه نويسي يا کتيبه نگاري رواج يافت و بر اساس اين رويکرد بسياري از اماکن مذهبي، محراب ها و ...
[٢] «از ميان خطوط اسلامي خط ثلث به سبب دور و تموجي که دارد و نيز به جهت حرکات نرم قلم ، درشتي و برجستگي حروف و قابليت تزئينات و نقش ونگار در کتيبه نويسي بيشتر مورد استفاده قرار گرفته است ».
نکته ي مهم در مورد کتيبه نگاري اوليه ي کوفي (کتيبه هاي اوليه اسلامي) اين است که آنها ضابطه مند نگاشته شده اند.