چکیده:
با توجه به اسناد و اقوال معتبر رباعی تنها قالبی است که اصل وزن آن فارسی است و خاستگاه آن ایران است. با اینکه تاریخ ابداع و مبدع نخست آن مشخص نیست اما این خود به راز آلودگی و جذبهی این گونه از شعر دامن زده است. علاوه بر این ویژگی، رباعی بیشترین گسترهی حضور و نفوذ را بین شاعران و مردمان کوچه و بازار داشته است و به کارگیری آن در ایجاد لحظههای تاثیرگذار فراوان بوده است. رباعی تنها قالب شعر فارسی است که یک مصرع در آن از جایگاه ویژهای برخوردار است و وزن این گونه از شعر نیز بیشترین انعطاف را داراست که همین امر تا حدی از محدودیتهای سرایش در آن (محدودیت واژگانی و معناسازی) کاسته است. اگرچه در قالبی مشخص و در فضایی تنگ، نکتهای ظریف و زیبا را در سلامت گنجاندن دشوار است، دشوارتر از هر قالبی. ما در این مقاله به بررسی این ویژگیهای ساختاری و معنایی میپردازیم.
خلاصه ماشینی:
دکتر خانلری اصل وزن رباعی را فارسی میداند: «اصل این وزن فارسی است - کاشف این وزن بنای قطعهای را که بر آن ساخته شده باشد بر چهار مصراع گذاشت و آن را رباعی خواند اما از قراین بسیار که از آن جمله یکی کثرت وجود اشعار محلی یا فهلویات بر این وزن و این اندازه است، میتوان حکم کرد که این بنا را شخص معینی نگذاشته بلکه این نوع شعر از مدتها قبل در ایران شایع و رایج بوده و از توده مردم فارس زبان اقتباس گردیده و همه جا تصریح است به این که در عربی چنین وزنی نبوده و بعد عربها آن را از ایرانیان آموختهاند» (کامگار پارسی، ۱۳۷۲: ۶۶) حتی ایرانشناسان غربی نیز بر اصالت فارسی این قالب اذعان داشتهاند: هرماناته - دانشمند آلمانی در تاریخ ادبیات ایران خود مینویسد: «البته اغلب این انواع (انواع شعر عروضی) تحت تأثیر شعر عرب بوده و تنها رباعی را از ابتکارات ایرانیها شمردهاند.
» و ادوارد براون - دانشمند انگلیسی دربارهی وزن رباعی مینویسد: «رباعی مرکب است از دو بیت (بدینجهت که دوبیتی نیز خوانده شده) یا چهار مصراع (که ازاینرو آن را رباعی مینامند) و ازلحاظ صورت میتوان گفت که رباعی عبارت است از دوبیت اول قصيده یا غزل، بهشرط آنکه وزن آن با اوزان معینی از متفرعات بحر هزج موافق باشد اما این نوع شعر همیشه دارای مضمونی است کامل و در حد خود تمام.