چکیده:
قراخانیان به عنوان اولین ترکان مسلمان شده وارد ماوراءالنهر شدند و تشکیل حکومت دادند. برخی بر این عقیده هستند که این گروه به صورت موثق انتساب آنان به هر ایلی از قوم ترک مشخص نیست، ولی به صورت کلی آنان جزء ترک محسوب میشدند. در واقع قراخانیان را جزء توقوز-اوغوز معرفی میکنند و آنان را نیز زیر شاخة این ایل ترکی معرفی میکنند. قراخانیان در سال ۳۱۵ه. ق در شهر کاشغر و بلاساغون تشکیل حکومت دادند و توانستند قراخانیان را پیریزی کنند. قراخانیان بر پایة دو خانی استوار بودند، لذا این دو خان بر بخش شرقی و غربی سرزمین قراخانیان حکمرانی میکردند، که در واقع خان منطقة شرقی را خان بزرگ و خان دیگر را خان کوچک معرفی میکردند. در سال ۳۴۹ه. ق به اسلام ایمان آوردند و با اتحاد با غزنویان و حمله به حکومت سامانیان آن را شکست دادند و تمام سرزمین ماوراءالنهر را به تصرف خود درآوردند، لذا جمعیت ایرانی-سغدی ماوراءالنهر بعد از حملة قراخانیان به جمعیت ترکی بدل شد و بافت جمعیتی نیز تغییر یافت. دولت قراخانیان بعد از تسلط بر سرزمین ماوراءالنهر هرگز دولتی متحد تشکیل ندادند و بر مبنای دوخانی همچنان استوار ماندند.
خلاصه ماشینی:
با اسلام آوردنشان و به دنبال اين عمل روابط نزديکي را نيز با ديگر حکومت ها برقرار کرده بودند و حکومت خود را استوار کردند و توانستند حدود ٢٠٠ سال بر ماوراءالنهر کنند و قدرت خود را همچنان حفظ کند، هرچند قدرت آنان در اواخر ضعيف شده بود، ولي همچنان نام و آوازة خود را در ماوراءالنهر حفظ کرده بودند و به عنوان قدرتي برجسته در تاريخ ماوراءالنهر شناخته مي شدند.
با اين وجود مي توان گفت دو خان اصلي خود از قدرت قراخانيان بودند، ولي به صورت کل نمي توان اين دو را جامعه اصل قراخاني به حساب آورد ؛زيرا هر کدام خود خانان دست نشانده و حکمرانان محلي داشتند که زير حيطه و سيطرة آنان بود، لذا فقط اين خانان معروف بودند و در تاريخ سياسي حکومت قراخاني به عنوان پايه هاي اصلي حکومت به شمار مي رفتند.
به صورت کلي تاريخ خانات غربي قراخانيان بهتر از جبهۀ ديگر آنان يعني خانات شرقي شناخته شده است ؛ زيرا منابع تاريخي دورة اسلامي وقايع ماوراءالنهر را ضبط کرده بودند و در خلال تاريخ آنان وقايع خراسان را که در آنها گره خورده بود را گزارش دادند (اشپولر و ديگران ، ١٢٤:١٣٩٢)، البته اين را نيز اضافه ميکنيم که اوايل قرن پنجم بين دو شعبه ي اصلي قراخاني اختلاف به وجود آمد و باعث بروز جنگ و اوضاع سياسي دولت قراخانيان / ١٠٩ درگيري يوسف قدرخان اول (فرمانرواي شعبه ي کاشغر) و علي تکين (حاکم شعبۀ غربي در سمرقند و بخارا)شد.