چکیده:
بیتردید به دلیل جایگاه والای وقف در تاریخ اسلام، چگونگی بهرهبرداری از اوقاف تا پیش از قرن هفتم هجری تحت تأثیر مذاهب فقهی بوده است. مؤلّفان پژوهش حاضر با روش توصیفیتحلیلی با استناد به گزارشها و دادههای تاریخی و با تکیه بر مطالعات کتابخانهای، همّ اصلی خود را پاسخگویی به ابهام چگونگی تأثیر اوضاع و احوال سیاسی و مذهبی پس از تهاجم مغولان و در عصر حاکمیت ایلخانان مغول (656-736 ه.ق.) بر اوقاف نهادهاند تا از این طریق به تحلیل اِعمال نفوذ مذاهب فقهی در مصارف وقف دست یابند. بر پایه یافتههای این پژوهش، به میزان نفوذ علمای هر مذهب در طبقه حاکم استنباطات شرعی آنها در مصارف وقف اعمال میشد و در راستای تحول سیاستهای حکّام ایلخانی، برداشتهای فقهی در موضوعات مختلف در جامعه آن روز موجب توسعه فرهنگ مصارف وقف شد که یکی از ارکان و شرایط شرعی وقف است. از اینرو میتوان گفت میزان انطباق آموزههای مذاهب فقهی در وقف و چگونگی مصارف اوقاف در دوره محل بحث با نظر به ادیان و مذاهب متعدّد طبقه حاکم، اعم از ایلخانان و وزرا، عمدتاً متأثّر از مذاهب امامیه، شافعی و حنفی بوده است.
Undoubtedly, due to the high position of endowment in the history of Islam, how the endowed property was used before the seventh century A.H. was totally influenced by jurisprudential denominations. The authors of the present study, using the descriptive-analytical method based on historical reports and data and relying on library sources, seek to resolve the ambiguity of how the political and religious situation after the Mongol invasion and during the Ilkhanate rule affected endowed property in order that they can analyze the influence of jurisprudential denominations on the use of endowments. Based on the findings of this study, to the extent of the influence of the scholars of each religion in the ruling class, their religious inferences were applied in the use of endowments. Therefore, in line with the evolution of the policies of the Ilkhanate rulers, jurisprudential interpretations on various issues in the society of that day led to the development of the use of endowments, which is one of the pillars and religious conditions of donation. Thus, it can be said that the degree of adaptation of the teachings of jurisprudential denominations in donation and how endowments are used in the mentioned period, considering the various religions and denominations of the ruling class, including Ilkhanate rulers and ministers, have been mainly influenced by Imami, Shafei and Hanafi denominations.
خلاصه ماشینی:
با وجود منابع فقهی متعدد راجع به وقف و موقوفات به دلیل تألیفنشدن اثری مستقل با عنوان یادشده «وقف و مصارف اوقاف در عصر ایلخانان» در منابع متقدم و متأخر میتوان این موضوع را در ضمن گزارش از جریانهای سیاسی، اجتماعی و غیره در کتب جامع التواریخ اثر رشیدالدین فضلالله همدانی و وصّاف الحضرة، که هر دو در خدمت ایلخانان بودهاند، و نیز در سوانح الافکار رشیدی و دستور الکاتب فی تعیین المراتب اثر نخجوانی و منابع متعدد دیگر جستوجو کرد.
1. تأثیر اوضاع و احوال سیاسی عصر ایلخانی بر اوقاف با وجود منابع تاریخی و شرح حالهای متعددی که از دورهٔ ایلخانان تدوین شده و ذکر مکرر اسامی و مناصب بسیاری از علمای برجسته نظیر نصیرالدین طوسی، عطاملک جوینی، و رشیدالدین فضلالله در متون تاریخی اطلاعات ارزندهای دربارهٔ نهاد وقف در این دوره به دست میآید، از جمله مقدار در خور توجهی از اطلاعات از منابع ارزشمندی همچون مکاتبات رشیدی، سوانح الافکار و دستور الکاتب نخجوانی است.
رشیدالدین در اهتمام به وقف و تأثیرپذیری حکام ایلخانی از علمای مذاهب فقهی به طور عام (مذاهب اهل سنت و امامیه) به فرمان غازانخان در کتاب جامع التواریخ، مینویسد: به دستور پادشاه غازانخان به علت خوابدیدن رسول خدا (ص) و عنایت حضرتش به پادشاه و زیادت موهبت ایشان موجب گشت در بلاد متعدده از جمله اصفهان، شیراز، بغداد و امثال آنها دارالسیاده سازند تا سادات آنجا فرو آیند و جهت مصالح ایشان خیراتی معین نمودند و این توجه به سادات به خاطر این بود که رسول خدا در خواب پادشاه را میان فرزندان رسول خدا دوستی و برادری نسبت داده است و در ضمن این وقف خاص پادشاه بیان میدارد که العیاذ بالله منکر صحابه نیستم و برای زیادت و توسعه کربلا نهری جاری ساخت (همدانی: 2/1358).