چکیده:
هدف پژوهش حاضر شناسایی و تبیین مبانی روششناختی در روانشناسی اسلامی است. بدینمنظور، به منابع دست اول اسلامی، از جمله قرآن و روایات و نیز منابع فلسفی مراجعه شد و دادههای مربوط به نحوه شناخت، روشهای شناخت و ابزار شناخت جمعآوری گردید. دادهها به شیوه «تحلیل محتوای کیفی متون» بررسی و با مباحث روانشناختی مقایسه گردید. یافتهها نشان داد: اولا، سه چارچوب کلی یا پارادایم اثباتگرایانه، هرمنوتیک و انتقادی بر روششناسی موجود در روانشناسی حاکم است. ثانیا، روش تجربی در روانشناسی معاصر برای کشف واقعیتهای روانی، سیطره دارد. روش تجربی و بهطور خاص روش آزمایشگاهی ـ هر دو ـ از اندیشههای بنیادین مادیگرایی نسبت به انسان و منحصرسازی شناخت به مجاری حسی برخاستهاند. اما از منابع اسلامی به دست میآید: 1) روش بررسی همواره تابع ماهیت موضوع است و امری دلبخواهی نیست. 2) روشهای کشف واقع متنوعاند و روش تجربی تنها نسبت به یک دسته از واقعیتها بسندگی دارد. 3) روش تجربی قابل اعتماد است و اطمینان عرفی در پی دارد و گاهی یقینآور است. 4) روش نقلی برای شناخت واقعیتهای فراحسی و فراعقلی کاربرد دارد و راهی برای کشف واقع است. 5) راه شناخت واقعیتهای غیرمادی، مانند ماهیت پیکره انسان عمدتا استدلال عقلی است. 6) ابزار نهایی شناخت که بر همه روشها سیطره دارد، عقل است. 7) ارزشمداری بر انتخاب روشها و فنون حاکم است. 8) چارچوب یا پارادایم حاکم بر روششناسی اسلامی «واقعگرایی عقلانی» است.
The aim of the present research is to identify and explain the methodological foundations of Islamic psychology. For this purpose, first-hand Islamic sources including the Qur'an and narrations as well as the philosophical sources were referred to, and data related to methods and tools of cognition were collected. The data were analyzed through qualitative content analysis and compared with psychological topics. The findings showed that firstly, three general positivistic, hermeneutic and critical frameworks or paradigms govern the existing methodology in psychology. Secondly, the experimental method dominates the contemporary psychology for discovering the psychological realities. The experimental method and specifically the laboratory method - both of them – have risen from the fundamental ideas of materialism about humans and the exclusiveness of cognition to sensory channels. What is obtained from Islamic sources includes: 1) Research method always depends on the nature of the subject and is not arbitrary. 2) The methods of discovering facts are diverse and the experimental method is only sufficient for one group of facts. 3) The experimental method is reliable; it provides customary assurance and is sometimes certain. 4) The narrative method is used to know extra-sensory and extra-intellectual realities; it is one of the ways of discovering the reality. 5) The way to know immaterial realities, such as the nature of human, is mainly rational reasoning. 6) The ultimate tool of knowledge that dominates all methods is reason. 7) Value governs the selection of methods and techniques. 8) The framework or paradigm governing Islamic methodology is "rational realism".
خلاصه ماشینی:
براي کشف واقع چهار ابزار (حس، استدلال عقلاني، شهود، وحي) در اختيار انسان قرار گفته است که بسته به ماهيت موضوع يک يا گاهي همه اين روشها را به کار ميبرد تا به واقعيت ـ همانگونه که هست ـ دست يابد.
ولي اگر موضوع مورد مطالعه داراي ماهيتي غيرمادي مانند مجردات يا مرکب (همانند انسان) باشد که اساساً مرکب از دو جوهر به شدت مرتبط با همديگر تشکيل شده است، بهگونهايکه جوهر اصيل آن نفسِ مجرد و غيرمادي باشد، در اين صورت نميتوان براي کشف قانونمنديهاي حاکم بر چنين موجود مرکبي که داراي بعد غيرمادي نيز هست، صرفاً به روش تجربي اکتفا کرد.
براي شناخت هريک از اين ابعاد، بايد از روش متناسب با آن بعد بهره گرفت؛ مثلاً، در بعد زيستي و بدني، پديدههاي مادي و فيزيکي با روش تجربي قابل بررسي است و وقتي سخن از حالتهاي درون انسان ميشود، از روش درونبيني و شهود دروني بايد استفاده کرد.
همچنين نميتوان روش تحقيق و مطالعه آن را در قلمرو حس و تجربه منحصر دانست، بلکه براي کشف پديدههاي انساني و قانونمنديهاي حاکم بر انسان علاوه بر استفاده از حس و تجربه، از ديگر ابزارهاي شناخت بايد بهره جست.
در اين مسير ميتوان، هم از روش تجربي و کمک حواس براي شناسايي پديدههاي حسي بهره برد، هم با استفاده از استدلالهاي عقلي و فلسفي به کشف قواعد و قوانين حاکم بر امور منطقي و فلسفي همت گمارد، هم با تکيه بر گزارشهاي نقلشده از افراد قابل اعتماد اطلاعات صحيح را بهدست آورد و هم با دروننگري و مراجعه به درون خود، دريافتهاي حضوري و دروني خود را يافت.