چکیده:
خواجه نظامالملک از زمرۀ اندیشمندان و دیوانسالارانی است که شیوۀ حکمرانی را در عرصۀ عمل و نظر، در سیرۀ خود و کتاب سیرالملوک نمایانده است. شخصیت و اندیشههای سیاسی او را پژوهشگران متعددی از جنبههای گوناگون مورد واکاوی قرار دادهاند اما این محققان کمتر به تدوین و ترسیم الگویی مشخص و جامع از شایستگیهای فرمانروایی بر اساس کتاب سیرالملوک پرداختهاند. از این رو هدف اصلی این جستار تدوین الگوی مورد نظر خواجه از فرمانروایی مطلوب است. نگارنده در پژوهش حاضر با بهکارگیری روش کتابخانهای و محور قرار دادن کتاب سیرالملوک، دادههای مورد نیاز را گردآورده است و در مرحلۀ پردازش ضمن بهرهگیری از روش تحلیل محتوا با رویکرد توصیفی، تحلیلی ابعاد شایستگی و شاخصهای مطلوب فرمانروایی را تعیین و ترسیم نموده است. بر اساس داده های سیرالملوک شاخصهای مطلوب حکمرانی در سه بعد؛ شایستگیهای حرفهای، شایستگیهای اخلاقی و شایستگیهای فردی قابل تقسیم می باشند. داشتن مجموع این شایستگیها امکان استقرار حکمرانی مطلوب را که مرکز ثقل آن پادشاه یا سلطان بود، از نظر خواجه فراهم میکرد. از نظر خواجه شاخصهایی همچون نظارت بر عملکرد کارگزاران و تنبیه و تشویق آنها، گزینش کارگزاران، آباد کردن، پرهیز از شتابزدگی، دخالت ندادن زنان در کارها، مشاوره با پیران دانا و حرفهایها، پاسداری از شریعت (بعد حرفهای)، عدالت، بخشندگی و جوانمردی، بردباری، اخلاق نیکو، وفای به عهد (بعد اخلاقی)، داشتن عقل و دانش، دینداری، فرِ ایزدی، مهارتهای رزمی، مرد بودن و ظاهر مناسب (بعد فردی) بهعنوان مهمترین شاخصهای فرمانروای شایسته به شمار میروند.واژههای کلیدی:خواجه نظامالملک، فرمانروایی مطلوب، الگوی شایستگی، شاخصها و ابعاد شایستگی، سیرالملوک.
Khajeh Nizam al-Mulk is one of the thinkers and bureaucrats who have developed the style of governance in the field of action and opinion. He represented them in his life and in the book Siyar Al-Mulook. Many researchers have studied his character and political ideas from various perspectives, but these scholars have yet to develop and draw a specific and comprehensive model of the merits of rulership based on Siyar Al-Mulook's book. Therefore, the main goal of this study is to compile the desired model of Khajeh's desirable dominion. In the current research, the author has collected the required data by using the library method and focusing on the book of Siyar Al-Mulook; he has determined and drawn the dimensions of competency and desirable indicators of dominion in the processing stage by using the content analysis method and a descriptive and analytical approach. The desirable indicators of governance are in three dimensions based on the data of Siyar Al-Mulook: professional competencies, moral competencies, and personal competencies. To him, possessing all of these qualifications provided the possibility of establishing a favorable government, the center of which was the king or sultan.
خلاصه ماشینی:
با اين حال اين نويسندگان هيچ گاه در پي ترسيم الگوي شايستگي براي فرمانروا نبوده اند؛ طباطبايي که در آثارش به انديشه سياسي ايرانشهري ميپردازد و کتاب مستقلي با عنوان خواجه نظام الملک (١٣٧٥) منتشر کرده و از قضا در نگارش اين کتاب سيرالملوک منبع اساس او بوده بيان تمامي شايستگي هاي فرمانروا را بر اساس سيرالملوک هدف خود ندانسته است .
به نظر ميرسد تعبير خواجه از پيوند دين و پادشاهي و تعامل اين دو با يکديگر ريشه در انديشۀ سياسي ايرانشهري دارد و در راستاي همان تعبير اردشير است که در واپسين اندرز خود به پسرش شاپور، به زبان شعر توسط فردوسي بيان شده است (فردوسي، ١٣٨١: ٨٨٩): چو بردين کند شهريار آفرين برادر شود شهرياري و دين نه بي تخت شاهي است ديني به پاي نه بي دين بودشهرياري به جاي توأماني دين و شهرياري در آثار ديگر ازجمله نامۀ تنسر هم آمده است (مينوي، ١٣١١: ٥٣؛ براي آگاهي بيشتر از ذکر توأماني شهرياري و دين بنگريد به : مسکويه رازي، ١٣٦٩: ١١٦/١؛ مسعودي، ١٣٧٤: ٢٤٣/١؛ ابن اسفنديار، ١٣٢٠: ١٧/١).
Ibn Esfandi⅛r, Ṭabarest⅛n History, Corrected by Abb⅛s Eghb⅛l, Tehran, Kh⅛var, 1987.
Tehran: Translation Agency and Book Publication.
Tehran: Journal of Faculty of Law and Political Sciences.
Tehran: Publications of the Ministry of Culture and Art. 1971.
Tehran: Publications of the Ministry of Culture and Art. 1971.
Edited by Hubert Darke, Tehran: Scientific and cultural publications.
Tehran: Scientific and cultural publications.
Tehran: Scientific and cultural publications.
Tehran: Scientific and cultural publications.