چکیده:
همگونی یکی از فرایندهای رایج در زبانهای دنیاست. همگونی اصطلاحی است که اغلب بهعنوان فرایند جایگزینی یک صدا یا تغییر برخی از ویژگیهای صدا، تحتِتأثیر صدای همجوار با آن بهکار میرود. پژوهش پیشِ رو نقش قدرت جایگاهی در بروز فرایندهای همگونی و تعیین جهت رویدادن آنها بهصورت پسرو یا پیشرو در زبان فارسی را بررسی میکند. دادهها از پیکرۀ «واژگان زایای زبان فارسی» شامل حدود ۵۵ هزار مدخل گردآوری شده و برمبنای رویکرد سیبویه (قرن 2 ه. ق.) به نقش «قدرت جایگاهی» در بروز فرایندهای همگونی تحلیل شدهاند. در مشخّصههای جایگاه تولید، روش تولید و واک، 33 مورد فرایند همگونی شناسایی و بررسی شدهاند. برخی از یافتههای پژوهش عبارتاند از: (1) حدود 94 درصد انواع فرایندهای همگونی در زبان فارسی بهصورت پسرو و تنها ٦ درصد بهصورت پیشرو صورت گرفتهاند. (2) حدود 58 درصد از فرایندهای همگونی در مشخّصۀ روش تولید روی دادهاند. (3) عامل «قدرت جایگاهی» در تعیین جهت فرایندهای همگونی نقش تعیینکننده دارد.
The present study investigates the role of positional strength in the occurrence of assimilation processes in Persian language in order to determine the direction of their occurrence as regressive or progressive. The data have been collected from the corpus of "Persian Vocabulary" including about 55,000 entries and have been analyzed based on the approach of Sibawayh (2nd century AH) to the role of "positional strength" in the occurrence of assimilation processes. 33 cases of these processes in the place of articulation, the manner of articulation and the voicing features have been identified and investigated. Some of the research findings are: 1- About 94% of the types of assimilation processes in Persian language have been done regressively and only 2% have been done progressively. 2. About 58% of the assimilation processes have taken place in the manner of articulation. 3- The factor of "positional strength" has a decisive role in determining the direction of assimilation processes.
خلاصه ماشینی:
باتوجّه به درآمدي کـه دررابطـه بـا مفهـوم «قـدرت جايگـاهي» و اهمّيّـت دسته بندي جايگاه هاي درون واژه به قوي و ضعيف مطرح شد، مسئله اي که ذهن نگارنده را به خـود مشغول کرده است ، تحليل فرايندهاي همگوني زبان فارسي از ابعاد مختلفـي چـون چرايـي و عوامـل تأثيرگذار بر بروز آن ها و شناخت نقش «قدرت جايگاهي» در رويدادن آن هاست .
همگوني کامل پس رو همخوان هاي داراي جايگاه توليد يکسان يا همجوار «چيزي را بيرون آوردن » 1) /axriʤ ʃayʔan/ → [ɁaxriʃʃayɁan] «ساکت باش » 2) /uskut dawman/ → [Ɂuskuddawman[ «من به او قول دادم » 3) /waʕadtuhu/ → [waʕattuhu[ «زيد را امتحان کن » 4) /ifhas zajd/ → [Ɂifhazzajd[ «به صابر توجه کن » 5) /awʤiz sa:bir/ → [Ɂawʤissa:bir[ نقش مشخّصۀ روش توليد درجهت فرايند همگوني: ازجمله مشخّصه هايي که به باور سيبويه ، به يک واج قدرت ذاتي براي غلبه بر ساير واج هاي فاقد آن ها اعطـا مـيکننـد عبـارت انـد از: ]+خيشـومي[، ]+صفيري[، ]+تکريري[، ]+ريشۀ گستردٔە زبان ١[ اگـر دو واج همجـوار هريـک داراي يکـي از ايـن مشخّصه ها باشد، غلبۀ يکي بر ديگري به عامل ديگري به نام «قدرت جايگاهي» مرتبط اسـت کـه در بندهاي بعد به آن اشاره ميگردد.
در توالي دو همخوان انسدادي تيغه اي /d, t/ نيز جهت همگوني به صورت «پس رو» است ؛ زيرا هر دو داراي «قدرت ذاتي» يکساني هستند و هرکدام در جايگاه آغازٔە هجاي دوّم قرار داشته باشد، به طور «پس رو» همخوان همجوار را با خود همگون ميکند؛ به اين دليل که داراي «قدرت جايگاهي» بيشتري نسبت به واج واقع در پايانه است (نمونه هاي٣ و ٤).