چکیده:
الگوی آرمانی شیعه، حکومت امام معصوم یا نایب انتصابی امام است. لیکن با شروع دوره غیبت امام دوازدهم شیعه، به تدریج الگوی قدرت دوگانه سلطان ـ فقیه در میان فقهای شیعه رواج پیدا کرد و در دوره صفوی به مورد اجرا گذاشته شد. این الگو اگرچه در دورههای افشار و زند مورد بی توجهی حکومت واقع شد اما با قدرتیابی فتحعلی شاه قاجار بار دیگر مورد توجه قرار گرفت. بر این اساس در این مقاله سعی بر آن است که با بررسی کتب تاریخی و فقهی، عوامل مؤثر در تداوم الگوی قدرت دوگانه در دوره فتحعلی شاه مورد مطالعه قرار گیرد. سوال اصلی مقاله این است که چه عواملی موجب باز تولید الگوی قدرت دوگانه سلطان – فقیه در دورهی فتحعلی شاه گردید؟ فرضیهی مقاله مبنی بر آن است که الگوی قدرت دوگانه سلطان- فقیه در دورهی فتحعلی شاه بنا بر نیاز دو سویه حکومت و علما و برپایهی اصل امامت و نگرش عمل گرایانه بخشی از فقهای شیعه مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش دلالت بر آن دارد که الگوی قدرت دوگانه در دورهی فتحعلی شاه به علت وقوع جنگهای ایران و روس، و نیاز دو سویه حکومت و علما مورد توجه قرار گرفت و پیامدهای مهمی در پی داشت.
The ideal model of the Shiites is the rule of the Infallible Imam or the appointed deputy of the Imam. However, with the beginning of the period of the absence of the twelfth Shiite Imam, the dual power model of Sultan-Faqih gradually became popular among Shiite jurists and was implemented in the Safavid period. Although this model was ignored by the government during the Afshar and Zand periods, it was considered again with the rise to power of Fath Ali Shah Qajar. Accordingly, in this article, by examining historical and jurisprudential books, the effective factors in the continuation of the dual power model in the period of Fath Ali Shah are studied. The main question of the article is what factors caused the reproduction of the pattern of dual power of Sultan-Faqih in the period of Fath Ali Shah? The hypothesis of the article is that the model of dual power of Sultan-Faqih in the period of Fath Ali Shah has been used according to the mutual needs of the government and scholars and based on the principle of Imamate and pragmatic attitude of some Shiite jurists. The results of this study indicate that the model of dual power in the period of Fath Ali Shah due to the occurrence of Iran-Russia wars, and the mutual needs of the government and scholars was considered and had important consequences.
خلاصه ماشینی:
سـوال اصـلي مقاله اين است که چه عواملي موجب باز توليد الگوي قدرت دوگانه سلطان – فقيه در دوره ي فتحعلي شـاه گرديد؟ فرضـيه ي مقاله مبني بر آن اسـت که الگوي قدرت دوگانه سـلطان - فقيه در دوره ي فتحعلي شاه بنا بر نياز دو سويه حکومت و علما و برپايه ي اصل امامت و نگرش عمل گرايانه بخشي از فقهاي شيعه مورد اســتفاده قرار گرفته اســت .
شـيخ مفيد امام را فردي معرفي ميکند که رياسـت مردم در امور دنيوي و ديني از طرف پيامبر اکرم (ص ) به وي واگذار شـده اسـت (شـيخ مفيد، ١٤١٣ پ : ٣٩) شـيخ در ادامه دين و سـلطنت را نيز توامان و برادر دانسـته اسـت و در اين باب چنين نوشـته : «دين و سـلطنت دو برادر هسـتند، دين اسـاس و سـلطان نگهبان آن اسـت و چيزي که بي اسـاس باشد نابود ميشود و آنچه بدون حفاظ باشد از بين ميرود» (شيخ مفيد، ١٤١٣ ت : ٢٦٣) پس از شـيخ مفيد، علي بن حسـين بغدادي معرف به سـيدمرتضـي علم الهدي از شـاگردان بزرگ شـيخ مفيد، يکي از بزرگترين علماي شـيعه اسـت که انديشـه و آثار وي در تغيير و تحول روابط علما با سـلاطين بسـيار موثر بود.
اين سـه مجتهد بر خلاف نظريه ي فقهي شـــان در مورد حکومت و ولايت ، در عمل روابط نزديکي با فتحعلي شـــاه داشـــتند و به واسطه ي همان نيابت و ولايت ، سلطنت او را مشروعيت بخشيدند و مورد تأييد قرار دادند (آجوداني، ١٣٨٣: ٧٣) يکي از مشـهورترين علماي شـيعه در عصـر فتحعلي شـاه که نقش برجسـته اي در نظريه پردازي الگوي قدرت دو گانه سلطان ـــ فقيه داشت ، ملا احمد نراقي(١١٨٥ ـــ ١٢٤٥ه .