چکیده:
مطالعه معماری نظامی دوران صفوی و بهویژه قاجاری با کاستی روبهرو بوده و چندان موردتوجه پژوهشگران قرار نگرفته است. بسیاری از آثار معماری، با گذر زمان و در دوره های بعد با تغییرات کارکردی، مفاهیم جدید به خود گرفته و ماهیتی نو مییابند. ارگ علیشاه تبریز، بنای سترگ ایلخانی، نمونه بارز اینگونه بناهاست که در دوران صفوی و قاجاری در پی تغییرات بافتاری حادث گشته، کاربری نظامی یافته است. پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به این پرسش است که جایگاه نظامی و امنیتی ارگ علیشاه در ساختار فضایی تبریز دوران صفوی و قاجاری به چه نحوی بوده و تغییرات بافتاری دوران جدید، چه دگرگونی های معنایی در ارگ ایجاد کرده است؟ روش تحقیق به شیوه توصیفی تحلیلی بوده و داده ها بهصورت کتابخانه ای، اسنادی و مشاهدات بنا از نزدیک، گردآوری شده است. در تحلیل و جمع بندی یافته ها نیز از مکانیزم های معناشناسی استفاده گردیده است. نتایج تحقیق نشانگر این است که ارگ علیشاه در دوره صفویه، طبق متن سفرنامه ها، نقشههای نظامی برجایمانده و حدود حصارها و باروهای شهر، بازنمودی مجازی از قدرت نظامی و امنیتی و شیعی گری در مقابل عثمانیها بوده و در دوره قاجار با ساخت سازه های جدید نظامی در آن همچون سربازخانه، محلهای مخصوص تیراندازی و دیده بانی، کارگاههای اسلحهسازی و توپریزی و کوره های آهنگری، به نماد و نشان مقاومت و دفاع ملی در برابر حملات روسیه تزاری تبدیل گشته است.
خلاصه ماشینی:
پژوهش حاضر به دنبال پاسخ به اين پرسش است که جايگاه نظامي و امنيتي ارگ عليشاه در ساختار فضـايي تبريز دوران صفوي و قاجاري به چه نحوي بوده و تغييرات بافتاري دوران جديد، چه دگرگونيهاي معنـايي در ارگ ايجاد کرده است ؟ روش تحقيق به شيوه ي توصـيفي-تحليلـي بـوده و داده هـا بـه صـورت کتابخانـه اي، اسنادي و مشاهدات بنا از نزديک ، گردآوري شده است .
نتايج تحقيق نشانگر اين است که ارگ عليشاه در دوره صفويه ، طبق مـتن سفرنامه ها، نقشه هاي نظامي برجاي مانده و حدود حصارها و باروهاي شهر، بازنمودي مجازي از قدرت نظامي و امنيتي و شيعيگري در مقابل عثماني ها بوده و در دوره قاجار با ساخت سازه هاي جديد نظـامي در آن هـم - چون سربازخانه ، محل هاي مخصوص تيراندازي و ديده باني، کارگاه هاي اسلحه سازي و توپ ريزي و کوره هاي آهنگري، به نماد و نشان مقاومت و دفاع ملي در برابر حملات روسيه ي تزاري تبديل گشته است .
ازاين رو ارگ عليشاه که از زمان ساخت آن در دوره ايلخاني تا دوره قاجار همواره در بطـن تحـولات سياسي و نظامي تبريز و بعضا ايران بوده و تا حدود زيادي فضـاها و سـازه هـاي آن بـه مـدد نتـايج حاصل از کاوش هاي باستان شناسي و اسناد تاريخي قابل شناسايي ميباشد، نمونـه ي مناسـبي بـراي مطالعه کنش ها و تحولات معنايي يک بنا به تبعيت از تغييـرات ايجـاد شـده در بافـت پيرامـوني آن ميباشد.
هدف پژوهش ، مطالعه جايگاه نظامي و امنيتي ارگ عليشاه تبريز در طي جنگ هـاي ايـران با عثماني و روسيه در دو دوره صفوي و قاجار و کنش هاي معنايي مابين حوادث اين دوران ميباشد.