چکیده:
در این جستار تلاش گردیده که منایع و سرچشمههای پژوهشی فقه سیاسی دوره تمدن اسلامی مورد بررسی و
معرفی شود. تمدن اسلامی ارکان و ویژگیهایی دارد که فقه سیاسی آن یکی از مهمترین ارکان حکومتداری و
مملکتداری به شمار است که منابع پژوهشی آن بسیار گسترده است که در چندین کتاب نیز نمیگنجد؛ اما به
لحاظ نشان دادن اجمالی از این منابع فراوان» به نمونههایی از آن پرداخته خواهد شد. اسلام چندین قرن پیش از
نظامهای سیاسی اروپاء پیشتاز و مجری اصول و قوانین حقوق بشر و دموکراسی بوده است. قرآن نخستین منشور
فقه سیاسی و حقوق بشر است. شورا رکن اصلی نظام سیاسی اسلام توانست سیستم و قلمرو سیاسی تمدن
اسلامی را توسعه دهد و لذا سیستمهای حکومتی دورههای تاریخی همچون خلفای راشدین» امویان» عباسیان و
امویان اندلس و فاطمیان و ایوبیان و سایر حکومتهای بعدی همچون عثمانیها و دولتهای ایرانی و هندی و
آسیای میانه و شمال افریقا هرکدام بر اساس اصول و مبانی فقه سیاسی اسلام به دولت داری پرداختند و در این
راستا دانشمندان و محققان و فیلسوفان و فقها آثار و تالیفات فراوانی را در فقه سیاسی پدید آوردند که در نوع خود
کمنظیرند که در مقایسه با آثار اروپاییان از قدمت بیشتری برخوردارند. این آثار برخی مستقیما از اصول مبانی
اسلامی استخراج شدهاند (مانند الاحکام السلطانیه ماوردی) و برخی نیز از آندیشههای سیاسی فیلسوفان یونان
تاثر میباشند. (مانند السیاسة المدنیة و آراء اهل المدینة الفاضلة و مضاداتها تالیف فارابی)
خلاصه ماشینی:
فقها و محدثین از صدر اسلام آرا فقهی خود را بر مبنای منابع مذکور تدوین و تألیف نمودند و بهویژه آرا فقهای دو نسل پس از پیامبر اکرم(ص) تا سال 300 هجری قمری از اهمیت برخوردار است؛ زیرا مدیریت دولت گسترده اسلامی از چین تا اروپا نیازمند نظام سیاسی و اداری و نظامی و قضایی بسیار دقیق و ظریفی است که بتواند اقوام و ملتهای گوناگون را زیر سایه این نظام، باتدبیر و دوراندیشی اداره کند.
ک. دراسات فی الحضارة و الفکر، محمد احمد ربیع، چاپ اربد، 1994م؛ فی تاریخ الحضارة العربیة الاسلامیّه، ضیف الله بطانیه، عمان، 1985م؛ النظم الاسلامیّه، شحاده الناطور و دیگران، چاپ اربد، 1988م؛ الحضارة العربیة الاسلامیّه، سهیل زکار و شکران الخربوطلی، دمشق، 2005- 2006م؛ الوسیط فی الحضارة الاسلامیة، عمادالدین خلیل و فایز ربیع، عمان، 2003م؛ حقوق الانسان فی الاسلام، ابراهیم المرزوقی، ابوظبی، 2001م) در دوره خلفای راشدین نیز نظم سیاسی حکومت تا دوران حکومت امام علی(ع) از ثبات اداری و اقتصادی و قضایی و مالی برخوردار بود پس از آن با ظهور شکاف سیاسی در انتخاب حاکم و خلیفه و اختلافات داخلی، نظم آن متوقف شد و پس از پنج سال کشمکش و درگیری مجدداً ثبات به جوامع اسلامی برگشت.
از میان آثار مهم فارابی که او را در قلمرو اخلاق و سیاست نیز بهعنوان یک پیشگام معرفی میکند، موارد زیر مشهور و چاپ شده است: التّنبیه علی سبیل السّعاده (یادآور راه سعادت)؛ مبادی آراء اهل المدینة الفاضله (اندیشههای ساکنان مدینه فاضله)؛ السّیاسة المدنیّة در زمینه حکومت سیاسی؛ و فصول المدنی، کلمات قصار یک سیاستمدار.
9) «نصیحة الملوک» تألیف امام ماوردی (364- 445 یا 450ق) علی بن محمد ابوالحسن ماوردی صاحب الاحکام السلطانیه کتابی دیگر نیز به نام نصیحةالملوک در علم سیاست نگاشته شده است (الاعلام زرکلی، ج4: 327؛ الانساب سمعانی، ج5: 182؛ معجمالمؤمنین، ج7: 189).