چکیده:
شهر مشهد در بین سالهای 1313 تا 1320ه.ش و در دوره استانداری فتحالله پاکروان دستخوش تغییرات عمدهای گردید. مقاله حاضر حول این تحولات به این پرسش اساسی پاسخ میدهد که اقدامات عمرانی پاکروان چه نقشی در توسعه کالبدی مشهد داشته است. بحث اصلی بر تأسیس اماکن جدید و تعدد آن در شهر مشهد تمرکز دارد ، با این واقعیت که نوعی جهش یا تکامل را در توسعه اماکن شهری در این دوره شاهد بودهایم. بهطورکلی این اماکن شامل سه دسته میشوند: 1- مؤسسات آموزشی، فرهنگی و بهداشتی. 2- کارخانهها 3- خیابانها و میدانها که هرکدام از آنها نقش مهمی در توسعه شهر داشتهاند. همچنین در این دوره شهر مشهد برای نخستین بار با ورود دو دستگاه اتوبوس و چند دستگاه تاکسی صاحب سیستم حمل ونقل عمومی شد، این عوامل علاوه بر گسترش کالبدی، باعث ارتقای سطح فرهنگ شهرنشینی، جمعیتپذیری، جذب نیروی کار و دسترسی راحت مردم به نقاط مختلف شهر میشدند. توسعه کالبدی شهر، فرایندی مداوم است که طی آن محدوده های فیزیکی شهر و فضاهای کالبدی آن در جهت های طولی و عرضی از حیث کمی و کیفی گسترش پیدا می کنند. گسترش فیزیکی شهرها و روستاها به سوی یکدیگر سبب الحاق و ادغام روستاها در شهرها و در نتیجه توسعه کالبدی شهرها می گردد. مولفه های گسترش مشهد عبارتند از : 1- چگونگی گسترش موسسات تمدنی جدید در شهر 2- ورود افکار و اندیشه های نو در رابطه با شهرسازی 3- وجود حرم رضوی در راستای پذیرش مهاجر و زوار و متوطن شدن آنها در مشهد. در این مقاله به توصیف و تحلیل مصداقهای گسترش کالبدی شهر مشهد و مسائل پیرامون آن پرداخته شده و از اینرو بر اساس ماهیت موضوع، این پژوهش به روش توصیفی و تحلیلی و بر پایه منابع کتابخانهای و اسنادی ارائه شده است.
Between 1313 and 1320 ASH and during the governorship of Fethullah Pakravan, Mashhad underwent many changes. This article examines these developments in order to answer the basic question of, “What effect did the construction measures of Pakravan have on the physical development of Mashhad?” The establishment of new places and its multiplicity in the city of Mashhad strengthen the assumption that a paradigm-shift has formed in the construction of this period. In general, these places include three categories: 1) Educational, cultural, and health institutions; 2) Factories, and 3) Streets and squares. These factors, in addition to the expansion of the urban space, have promoted the level of urban culture, populization, labor recruitment, and easy access for people to different parts of the city. According to these explanations, the components of the expansion of Mashhad are: 1) How to expand new civilizational institutions in the city; and 2) How to form new thoughts and ideas in relation to urban development. This article describes and analyzes the cases of physical expansion of Mashhad and related issues. Based on the nature of the subject, this research is presented in a descriptive and analytical method and based on library and documentary sources.
خلاصه ماشینی:
در مورد مشهد، بدون شک اولین و مهمترین عامل، وجود حرم رضوی و خیل زائرانی بود که از دور و نزدیک وارد این شهر میشدند و درنتیجه از جهات اقتصادی و اجتماعی بر گسترش شهر مشهد تأثیر مستقیم میگذاشتند؛ ازجمله اینکه عبور و مرور در شهر افزایش یافته و نیاز به احداث خیابانهای جدید بیشتر احساس میشد.
) اقداماتی از قبیل احداث خیابانهای جدید و تأسیس بیمارستان شاهرضا، باعث گسترش شهر مشهد شد و در شش سال آخر سلطنت رضاشاه و در دوره استانداری پاکروان این اقدامات با سرعت بیشتری ادامه پیدا کرد.
با سه کلاس در کوچهباغ نادری تأسیس شد؛ اما از آنجا که قسمت اعیاننشین و بالای شهر مشهد فاقد دبیرستان دخترانه بود، در دهه بیست، اداره فرهنگ مشهد در انتهای خیابان جهانبانی یک مدرسه دوطبقه با تجهیزات کامل آن روزگار، احداث کرد و دبیرستان شاهدخت به آن محل انتقال یافت (پیشهور، 1349: 44؛ متولی حقیقی، 1384: 199).
این آموزشگاه به طور موقت در محل دبیرستان فردوسی مشهد با یک دوره تحصیلی، چهار سال برای تربیت پزشکیار شروع به کار کرد (آزادی، 1319د: 2).
پس از انقلاب، بنا به دستور شهرداری مشهد، کارخانه به بیرون از شهر انتقال پیدا کرد و فضای فیزیکی آن تا اندازهایی مسطح شد؛ اما متأسفانه بین شهرداری مشهد بر سر اینکه این مساحت 200 هکتاری به یک فضای سبز تبدیل شود که بسیار مورد نیاز منطقه است و یا کاربری اقتصادی پیدا کند که آستان قدس پیگیر آن است، اختلاف نظر وجود دارد.