چکیده:
محمدولیخان تنکابنی که از عصر ناصری وارد خدمات نظامی شده بود توانست شایستگیهای خود را نشان داده و به درجه سرهنگی دست پیدا کند. افزون بر این در عرصه اداری نیز ریاست ضرابخانه و امور مسکوکات را بدست گرفت. به دنبال قتل ناصرالدین شاه و آغاز سلطنت مظفرالدین شاه بار دیگر محمدولیخان تلاش نمود تا موقعیت سیاسی -اجتماعی خانوادگیاش را با ورود دوباره به ساختار قدرت قاجاری همچنان حفظ نماید، اما با این تفاوت که در دوران مظفری وی بیشترین تلاشش برای ورود به عرصه اداری و بدست گرفتن مناصب مختلف آن متمرکز گردید که حاصل آن، تصدی وزارت گمرک و خزانه، حکومت گیلان، حکومت اردبیل، وزارت تلگراف و امیری توپخانه بود. از اینرو به نظر میرسد در مقایسه با دوران ناصری، وی از خدمات نظامی فاصله گرفته است. این پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی، درپی پاسخ دادن بدین پرسش است که محمد ولیخان تنکابنی چگونه تصدی این مناصب اداری را بدست میآورد؟
خلاصه ماشینی:
به دنبال قتل ناصرالدین شاه و آغاز سلطنت مظفرالدین شاه بار دیگر محمدولیخان تلاش نمود تا موقعیت سیاسی -اجتماعی خانوادگیاش را با ورود دوباره به ساختار قدرت قاجاری همچنان حفظ نماید، اما با این مقدمه محمدولیخان تنکابنی که از دوران ناصری و سن 12 سالگی وارد عرصه خدمات نظامی دولت قاجار شده بود توانست پلههای ترقی را طی و به منصب سرهنگی دست پیدا کند.
محمد ولیخان خود دلیل این رقابتها و کوتاه شدن دستش از اداره گمرک و وزارت خزانه را چنین آورده که «هنگامی که میرزا علی خان لواسانی، امین الدوله صدر اعظم شد بی جهت با بنده عدوات نمود در حالی که در نه ماه ششصد هزار تومان تفاوت عمل برای دولت تحصیل و چه زحمات کشیدم معزولم کردند معادل دویست هزار تومان دولت از بنده گرفت، به قدر چهارصد هزار تومان ضرر کشیدم»(همان،3).
وی افواج قزوینی را برای حرکت حاضر کرد و اردوئی آماده نمود اما در این اثنی میرزا علی اصغر خان اتابک صدر اعظم مظفرالدین شاه از کار بر کنار شد و عین الدوله روی کار آمد به همین دلیل نقشه اعزام محمد ولیخان به شیراز و اصفهان متوقف شد (تنکابنی، 1362: 39).
حال این مرد هیچ معلوم نیست دیروز دویست هزار تومان تقدیمی سپهداری و امیر توپخانه گری و غیره داد، امروز هم همین مبلغ»(مغیث السلطنه،1362: 118) روزنامه ایران سلطانی نیز به واگذاری وزارتخانه تلگرافخانه به محمدولیخان اشاره کرده و مینویسد: «از آنجا که دقایق کفایت و کارآگاهی و نتایج حسن خدمت و دولتخواهی جناب ولیخان نصرالسلطنه سپهدار امیر توپخانۀ مبارکه روزگاریست در طی مشاغل معظم و خدمات مهم دولتی کاملاً مشهود پیشگاه جهان پناه خسروانی افتاد و در تقدیم هر خدمت نهایت غیرت و درایت و شاه پرستی و اصالت رأی و با اصابت تدبیر به ظهور رسانیدهاند.