چکیده:
چکیده:کاربرد تناسبات در آرایههای معماری ایران متناسب با کاربرد آن در معماری، در ادوار مختلف رشد یا افول داشته است. مساجد دوره صفوی و قاجار، از متناسبترین بناهای ایرانی محسوب میشوند که زیبایی تزئینات آنها، بهواسطه استفاده از تناسبات هندسی جلوه بیشتری مییابد. در این پژوهش کاشیهای مساجد شیخ لطفالله و سید در اصفهان موردبررسی قرارگرفته و پرسش مطرحشده این است که پرکاربردترین تناسبات بهکاررفته در نقوش شمسههای این دو مسجد چیست؟ چه شباهتها و تفاوتهایی در تناسبات آنها وجود دارد؟ هدف این پژوهش، دستیابی به میزان و چگونگی استفاده از تناسبات طلایی و ایرانی در شمسههای این مساجد است. روش تحقیق توصیفی- تحلیلی و روش داده اندوزی، کتابخانهای و میدانی بوده است. نتایج حاکی از آن است که تناسبات بکار رفته در شمسههای کاشیکاری این مساجد تفاوت آشکاری دارند. اگرچه در شمسههای هر دو مسجد از تناسبات طلایی و ایرانی استفادهشده اما در مسجد شیخ لطفالله، نسبتهای بین 1 و 2، حدود 12درصد بیشتر از مسجد سید از استفادهشده است. همچنین استفاده از نسبتهای ایرانی 2√ و 3√، در مسجد سید به نسبت مسجد شیخ لطفالله، حدود 26درصد کاهشیافته که میتواند ناشی از تغییرات ایجادشده در دوره قاجار و تأثیرات آن بر هنر و معماری آن دوران باشد ازجمله روند کمرنگ شدن اهمیت استفاده از هندسه و تزاید گونههای جدید تزیینی.واژگان کلیدی: اصفهان، مسجد شیخ لطفالله، مسجد سید، تناسبات طلایی، تناسبات ایرانی، نقوش شمسه کاشیکاری.
AbstractThe use of proportions in Iranian architectural decorations has increased or decreased due to its application in architecture in different periods. The Safavid and Qajar mosques are among the well-proportioned buildings in Iran and the beauty of their decorations is further enhanced by the use of geometric proportions. In this research, the tiles of Sheikh Lotfollah and Seyed mosques in Isfahan have been examined and the question is what are the most widely used proportions used in the Shamseh patterns of these two mosques? What are the similarities and differences in their ratios? The purpose of this study is to achieve the amount and method of using golden and Iranian ratios in the Shamseh patterns of two buildings. The research method was descriptive-analytical and the data collection method was library and field investigation. The obtained results indicate that the ratios used in the Shamseh patterns of these two mosques are clearly different. Although golden and Iranian proportions have been used in Shamseh patterns of both mosques, but in Sheikh Lotfollah Mosque, the ratios between 1 and 2 are about 12% more than Seyyed Mosque. Also, the use of Iranian ratios √2 and √3 in Seyyed Mosque have been reduced by about 26% compared to Sheikh Lotfollah Mosque, which could be due to changes in the Qajar period and their effects on the art and architecture of that period, including the declining trend of geometry and Increasing new decorative species.Keywords: Sheikh Lotfollah Mosque, Seyed Mosque, Golden ratios, Iranian ratios, Tile Shamseh patterns.
خلاصه ماشینی:
پرسش هاي پژوهش ١- پرکاربردترين تناسبات به کاررفته در شمسه هاي کاشيکاري دو مسجد شيخ لطف الله و سيد چه بوده است ؟ ٢- چه شباهت ها و تفاوت هايي در آن ها وجود دارد؟ ٢- پيشينه تحقيق برخي محققين بر اساس شواهد و متون کهن به مناسبات و کاربرد رياضي و هندسه در بناها و تزيينات اشاره کرده اند (بولاتف ١٩٧٨، چرباچي ١٩٨٩، اوزدورال ٢٠٠٢-١٩٩٥، هاردينگ ٢٠٠١، گلمبک و ويلبر ١٣٧٤، نجيب اوغلو ١٣٨٩، لاله ١٣٧٥، نيستاني ١٣٨٤، طاهري ١٣٩١- ١٣٩٤، رهروي پوده و وليبيگ ١٣٩٩) و برخي ديگر به صورت مصداقي به کاربرد هندسه و تناسبات در هنر و معماري پرداخته اند ازجمله : عباسي، وليبيگ و آريا (١٤٠٠) در مقاله «مطالعۀ مقايسه اي سلسله مراتب ورودي مساجد جامع عباسي و سيد اصفهان از منظر نظام تناسبات هندسۀ ايراني در پلان »، بليلان و حسن پور (١٣٩٨) در مقاله «الگوهاي هندسي و تناسبات طلايي، زبان مشترک معماري و هنر در روستاي تاريخي ابيانه »، خوشروي و عسکري زاد (١٣٩٨) در مقاله «تحليل هندسي پلان مسجد جامع اصفهان با تأکيد بر سير تحول کالبدي آن در دوره هاي مختلف »، کريميان و سيدي (١٣٩٧) در مقاله «هندسه و تناسبات هندسي در ساخت گنبد مساجد صفوي اصفهان (نمونه موردي: مسجد امام و مسجد شيخ لطف الله )»، خوارزمي و سرهنگي (٢٠١٦) در مقاله «بررسي تحليلي روش هاي طراحي و سازه هاي هندسي در تزيينات معماري مسجد جمعه فرومد»، ضيايي نيا و هاشمي (١٣٩٤) در مقاله «تناسب طلائي و سيستم تناسبات ايراني- اسلامي در مسجد جامع قائن »، هاشمي و همکاران (١٣٩٤) در مقاله «بازخواني تحليل اصول هندسي و تناسب طلايي در مدرسه شوکتيه »، پورمند و همکاران (١٣٩٣) در مقاله «بررسي تطبيقي تناسبات نماي سردر مساجد شيخ لطف الله ، جامع عباسي، حکيم و مدرسه چهارباغ اصفهان » دهار و علي پور (١٣٩٢) در مقاله «تحليل هندسي معماري مسجد شيخ لطف الله اصفهان جهت تعيين ارتباط هندسي نمازخانه با جلوخان ورودي بنا»، رضازاده و ثابت فرد (١٣٩١) در مقاله «بازشناسي کاربرد اصول هندسي در معماري سنتي (مطالعه موردي قصر خورشيد و هندسه پنهان آن )».