چکیده:
انگیزههای اخلاقی از نگاه قرآن، سرچشمۀ هرگونه رفتار اخلاقی هستند تا با برانگیختن درون افراد، بستر انجام فضایل اخلاقی و اجتناب از رذایل را فراهم آورند و جامعۀ مدنی دینی را شکل دهند. در برهههای مختلف تاریخی، ادیان و مکاتب مختلف با ارائۀ طرحها و برنامههایی چند، مدعی تأمین رشد و سعادت انسان شدهاند. اسلام و بهطور خاص قرآن کریم نیز داعیهدار پاسخ به این درخواست فطری انسانی است؛ بنابراین پرداختن به این مهم، ضروری به نظر میرسد. محقق در این راستا و با روش توصیفیتحلیلی، مبانی عقلی انگیزههای اخلاقی را در پرتو آیات قرآن کریم تبیین کرده است. نتایج این پژوهش بازتاب چندگانگی باطن انسانها نسبت به انگیزۀ اخلاقی است. برخی آیات، مربوط به فطرت و حقیقت جوهری روح انسان و آیاتی دیگر مربوط به محبت و دوستی نسبت به خداوند است. اگر انسان بر اساس فطرت روحی خویش حرکت کند، زندگی خود را بر اساس خواستههای خداوند انتظام میبخشد؛ اما اگر برخلاف آن و در راستای جوهر جسمانی حرکت کند، به جهت استفاده نکردن از عقل، موجبات سقوط انگیزههای اخلاقی را فراهم میکند.
According to the Qur'an, moral motivations are the sources of all moral behaviors by providing a background for practicing moral virtues and avoiding vices, and forming a civil and religious society. At different historical times, different religions and schools have claimed to provide human growth and happiness by presenting several plans and programs. Islam and especially the Holy Qur'an also claim to have responded to this innate human request; therefore, it seems necessary to address this issue. In this regard, the researcher has explained the rational bases of moral motivations in light of the verses of the Holy Quran with descriptive and analytical methods. The results of this research show the multiplicity of human beings' bases towards moral motivation. Some verses are related to the nature and essential truth of the human soul, and other verses are related to love and friendship towards God. If a person moves according to his spiritual nature, he arranges his life according to God's wishes; but if it moves against it and in line with the physical essence, it causes the fall of moral motives due to not using reason
خلاصه ماشینی:
خداوند این اعتراف را از تکتک انسانها گرفت تا عذر و بهانۀ آنها قطع شود و با همین اعتراف در روز قیامت علیه آنان احتجاج کند که شما خود اعتراف کردید؛ پس چرا به مقتضای اعتراف خویش عمل نکردید و به بیراهه رفتید؟ یا چرا در عبادتتان شریک گرفتید و تنها مرا عبادت نکردید؟ اولاً شاهد بودن بر نفس به علم حصولی ممکن نیست و این مشاهده، حضوری بوده است؛ ازاینرو خطا و اشتباه در آن راه ندارد و چون اقرار و اعتراف به ربوبیّت خداوند نتیجۀ مستقیم همین مشاهده بوده، چنانکه از ظاهر آیه پیداست، پس در این اعتراف نیز خطایی رخ نداده است؛ یعنی انسانها یقین به ربوبیّت اللّه پیدا کرده و آنگاه اقرار نمودهاند و در این راستا در جهت انجام افعال اخلاقی انگیزۀ ضمنی برای ایشان به وجود خواهد آمد و چنین نبوده است که مثلاً صدایی از پس پردۀ غیب شنیده و گمان کرده باشند که صدای خداوند است و پس از آن اعتراف کرده باشند؛ چراکه اگر اعتراف آنها از روی صدق و یقین نبوده باشد، احتجاج خداوند در قیامت بر این اقرار، بیمورد و غیرحکیمانه خواهد بود؛ ازاینرو کسی نمیتواند در روز قیامت بگوید: من خیال کردم صدای شیطان است و در نتیجه او را عبادت کردم.
قرآن کریم سرچشمۀ معرفت و راههای شکوفایی و موانع کارآمدی آن را بارها خاطرنشان کرده است؛ بنابراین فطرت پاک بهنوعی زمینهساز ایجاد انگیزه برای انجام فعل اخلاقی است و منهای این فطرت پاک، بینشها و گرایشهای انسان عملاً سمتوسویی دیگر خواهد یافت؛ همچنانکه انسان در مسیر زندگی خویش از همان ابتدا منحرف میشود.