چکیده:
پژوهش حاضر با هدف شناسایی الگوهای مؤثر گردشی تراز دریا در تشکیل رودخانههای جوی انجام شد که رطوبت پهنههای آبی بزرگ را به مناطق دوردست در خشکیها میرسانند و باعث بارشهای شدید در ایران نیز میشوند. بارشهای شدید ایران براساس صدک نودم، از ژوئن 1988 تا می 2018 استخراج شدند و ۹۴۰ روز رخداد رودخانههای جوی توسط شار رطوبت مستخرج از مؤلفههای رطوبت ویژه، باد مداری و نصفالنهاری شناسایی شدند. دادههای فشار تراز دریا در روزهای مذکور در ماتریسی به ابعاد 940 در 8991 (8991 یاخته در 940 روز) با آرایه S، به روش چرخش واریماکس تحلیل مؤلفههای اصلی شد و 13 مؤلفه اصلی به دست آمد. این ۱۳ مؤلفه، ورودیهای تحلیل خوشهای سلسله مراتبی وارد قرار گرفتند که درنهایت، 10 تیپ گردشی هوا در قالب 5 تیپ اصلی مشخص شد. تیپها براساس وضعیت فشار غالبشان به تیپهای کمفشارهای جنوبی و پرفشارهای شمالی (A)، پرفشار قوی آزور و کمفشار اسکاندیناوی (B)، کمفشارهای ایسلند و اسکاندیناوی و پرفشارهای سیبری و غربی (C)، کمفشار قوی شمالی و پرفشارهای قوی شرقی و غربی (D) و تیپ پرفشار قوی سیبری-کمفشار قوی سودانی (E) نامگذاری شدند. نتایج نشان داد، رودخانههای جوی مؤثر بر بارشهای شدید ایران عمدتاً در فصل سرد و بهویژه در ماه مارس به بیشینه فراوانی خود میرسند. از نظر توزیع مکانی نیز دامنههای غربی زاگرس بهویژه جنوب غرب کشور تحتتأثیر این پدیدهاند. رودخانههای جوی عمدتاً در تیپهای A1، A2، A3، C2، E1 و E2 با 50 درصد رخدادها، تحتتأثیر کمفشار سودانی قوی و نسبتاً قوی و در تیپهای دیگر نیز با قدرت کمتر، رطوبت منابع آبی بزرگ را به ایران میرسانند و باعث بارشهای شدید میشوند. از طرف دیگر، حضور پرفشار سیبری و تبت در بیشتر تیپها مشاهده میشود که در برخی تیپها تا ایران گسترش داشته است. پرفشارهای غربی نیز در تیپهای B1، C1، D1 و D2 تأثیرشان را بر ایران نشان میدهند. همچنین تأثیر کمفشارهای جنوبی ازجمله سودانی و همگرایی دریای سرخ که عمدتاً از روی دریای سرخ و خلیجفارس تقویت میشوند و بهسوی ایران میآیند، مشهود است. بهطورکلی، وجود پرفشارهای شرقی و غربی و گسترش آنها در عرضهای میانی و کمفشارهای قوی در عرضهای بالایی به همراه کمفشارهای ضعیف تا قوی در عرضهای پایینی منطقه موردمطالعه، در تمامی تیپهای گردشی، نشانگر نقش برجستهتر دو منشأ رطوبت اطلس شمالی و بخش شمالی اقیانوس هند بود که باعث تأمین و تقویت رطوبت رودخانههای جوی شدند.
In order to identify effective sea level circulation patterns in creating atmospheric rivers associated with heavy rainfall in Iran, sea level pressure data in 940 days of the occurrence of this phenomenon were analyzed by principal components analysis(PCA) and reduced to 13 principal components, and by applying Ward Hierarchical clustering analysis on them, 5 main patterns or circulation types with subtypes were obtained.The results showed that the establishment and expansion of eastern and western high pressures in the mid latitudes and strong low pressures of high latitudes with weak to strong low pressures of low latitudes, especially Sudanese low pressure in the study area, in all circulation types, highlights the role of moisture transfer from two sources of the northern Atlantic and the northern parts of the Indian Ocean moisture which Through the strengthening resources of the Mediterranean and Red Seas, they supplied atmospheric rivers moisture and mainly caused heavy rains on the western slopes of the Zagros and southwestern Iran.