چکیده:
یکی از مهم ترین مباحث در حوزه تفسیر قرآن "چیستی و ماهیت تفسیر" است. این نوشتار بر آن است تا به بررسی این موضوع بپردازد. نگارنده، پس از ذکر مقدمه ای در اهمیت تفسیر قرآن، به بررسی و تحلیل دیدگاه های تفسیری برخی از مفسران و اندیشمندان قرآنی متقدم و متاخر از جمله علامه طباطبایی، آیت الله جوادی آملی، امام خمینی، امین الاسلام طبرسی، آیت الله خویی، آیت الله معرفت، جلال الدین سیوطی و... پرداخته و در ادامه ضمن تبیین مولفه های اصلی در تعریف تفسیر (مراحل، مبانی و منابع تفسیر) دو تعریف را از دو منظر ارائه کرده است.
خلاصه ماشینی:
چیستی و ماهیت تفسیر الف) معنای لغوی تفسیر تفسیر از ریشه "فسر" مصدر باب تفعیل است ولغت شناسان معانی متعددی برای این واژه آورده اند که برخی از آنها عبارتند از: کشف مراد از لفظ مشکل7 ؛ کشف معنای لفظ و اظهار آن8 ؛ بیان نمودن معنای سخن9 ؛ بیان و تشریح معنا و لفظ آیات قرآن10 ؛ کشف معنای معقول11 ؛ اظهار معنای معقول12 ؛ بیان13 ؛ ابانه14 ؛ بیان و توضیح دادن شیء15 ؛ آشکار ساختن امر پوشیده16 ؛ شرح قصه های مجمل قرآن کریم17 و… این نکته هم لازم به ذکر است که برخی مانند سیوطی در الاتقان و زرکشی در البرهان "تفسیر" و "فسر" را مشتق شده از "سفر" دانسته اند.
ب) معنای اصطلاحی تفسیر مفسران و دانشمندان علوم قرآنی، تعاریف متعددی برای "تفسیر" بیان کرده اند که نقل آنها از چند جهت حائز اهمیت است: اولا : آشنایی با دیدگاه مفسر نسبت به "تفسیر" از این جهت که آیا مفسر، تفسیر را به عنوان یک علم تعریف کرده یا به عنوان تلاش فکری مفسر برای کشف مراد الهی یا چیزی دیگر؟ ثانیا: وضوح این مسأله که چرا یک مفسر از تفسیر برخی آیات قرآن، صرف نظر کرده و از پرداختن به آن خودداری کرده است؟ آیا طبق تعریفی که او از تفسیر ارائه کرده، آن آیات را بی نیاز از تفسیر دانسته یا دلیلی غیر از این مورد نظر بوده است؟ ثالثا: با بررسی تعاریفی که از تفسیر نقل شده، می توان به نتیجه مطلوب تری درباره تفسیر و تعریف آن دست پیدا کرد.