چکیده:
در این پژوهش به مطالعه گونه شناختی و شناسایی سیر تحول طراحی پیه سوزهای سفالی ایران در قرون اولیه و میانی اسلامی پرداخته شده است؛ اگرچه ابداع و ترویج کاربرد پیه سوزهای سفالی ایرانی به دوران پیش از اسلام بازمی گردد، توسعه و پیشرفت فنی سفالگری در دوران اسلامی تاثیر چشمگیری در تحول طراحی این وسیلهها گذاشته است. بر این اساس، هدف عمده این پژوهش بررسی و پیگیری گام به گام روند طراحی پیه سوزهای سفالی ایرانی طی قرون اولیه و میانی اسلامی است. پرسش این است که، مهمترین تغییرات ایجاد شده در شیوه طراحی و نحوه استفاده از پیه سوزهای سفالی ایران از ابتدای دوران اسلامی تا انتهای سده ششم هجری قمری چیست؟ و این تغییرات، در بستر تاریخ طراحی پیه سوزهای سفالی، چه معنایی میدهند؟ فرض بر این است که بیشترین تغییرات پیه سوزهای سفالی ایران در این دوره با طرح کلی و تزیینات رویه آنها مرتبط بوده باشد. برای انجام این پژوهش از روش پژوهش توصیفی-تحلیلی استفاده و بخش بسیار زیادی از اطلاعات موردنیاز را به روش کتابخانهای جمع آوری شده است؛ همچنین، در این پژوهش، براساس رویکرد «کومار ویاس» در مطالعه تاریخ تحول اشیاء، وجه تمایز انواع گونههای پیه سوزهای سفالی از پنج منظر مورد مطالعه و تحقیق قرار گرفته است. این پنج منظر عبارتنداز: طرح و ساختار کلی پیه سوزها، جلوه ظاهری پیه سوزها، روش ساخت و تولید پیه سوزها، روش کاربرد پیه سوزها، و درنهایت رابطه پیه سوزها با کاربرانشان. درنهایت گفتنی است، مطالعه گونه شناختی پیه سوزهای سفالی اوایل دوران اسلامی در ایران حاکی از وجود سه دسته چراغ است که برپایه معیارهای ویاس تفاوتهای قابل ملاحظهای با یک دیگر دارند. این دستهها که تاحدودی از توالی تاریخی نیز برخوردارند عبارتنداز: 1) پیه سوزهای پیالهای شکل با فتیله گیرهای لب برگشته؛ 2) پیه سوزهای کروی شکل بدنه بسته با فتیله گبرهای نایژهای کشیده؛ و 3) پیه سوزهای پایه دار با زیرپایههای طبقچهای. مجموع این تغییرات موجب شده است طرح پیه سوزها از یک طرح ساده عام و استاندارد، در دورههای اولیه، به طرحهای پیچیده خاص و گاهی سفارشی، در دورههای بعدی، تبدیل شوند؛ همچنین این تغییرات نشان از آن دارد که این پیه سوزهای سفالی از وسیلههای صرفا کاربردی، در قرون اولیه اسلامی، به وسیلههایی با ارزشهای زیبایی شناسانه و نمادین، در اواخر قرون میانی اسلامی، تبدیل شدهاند.
Abstract: This essay attempts to do a typological study on one of the most applicable
lighting devices -i.e. Oil Lamps- of the early Islamic period from Iran. Although
introduction of Iranian ceramic Oil Lamps goes back to the pre Islamic period of Iran,
the most remarkable changes in the design process of these products appeared during
this period. Therefore, the main goal of this research is to study and follow design
process of Iranian ceramic Oil Lamps of early Islamic period. This essay enquires
about the most important developments on the history of Oil Lamps design. In order
to reach the goal of this study and to do this research I have used descriptive analytical
methodology of research and collected a great deal of needed information by desk study
methods of data gathering. In addition, in order to delineate as good as possible the
changes and developments appeared on various types of Iranian ceramic Oil Lamps
from early Islamic period, here in this study I decided to use a specific framework for
systematically studying history of objects’ design suggested by an Indian university
professor named Kumar Vyas. According to Vyas, in order to be a major landmark a
moment in the history of an object should indicate five kinds of changes: changes in
design and structure of devices; changes in appearance of them; changes in methods
of manufacturing; changes in the ways they have been used; and finally changes in
objects’ relationship with their users. Therefore, one can categorize the most important
developments in designs and types of Iranian ceramic Oil Lamps in three main groups.
The first group includes those ceramic Oil Lamps with open, bowl shaped bodies and
projected wick holders; Second group have globular enclosed bodies with elongated
tubular wick holders. Finally, footed lamps with central stem on a plate shaped stand
recognize the last group of our typology of Iranian ceramic Oil Lamps from early
Islamic period.