چکیده:
تاویل به عنوان یک واژة قرآنی، در طول تاریخ, بسیار مورد توجّه صوفیّه و عرفا بوده است. نوع
نگاه خاص صوفیان و عارفان به دین و از همه مهمترء منابع دینی همچون قرآن و حدیث. و نیز
نحوة فهم آنها باعث نوعی فهم باطنی شده است که صوفیان برای درک این باطن و رسیدن به
حقیقت و مراد حقیقی به روشهای مختلفی متوسّل میشوند. کتاب شرح تعرف مشهورترین
شرحی است که مستمّلی بخاری (م. ۴۳۴ق.) بر «التعرّف لمذهب (اهل) التصوّف، نوشته است و از
مهمترین و کهنترین آثار در باب طریقت و عقاید صوفیه است. در این شرح، مستملّی با سابقهای
که در نگارش تفسیر دارد. فهم قرآن را درک باطن آن میداند که تنها به روش تاویل میتوان به
این مهم دست یافت؛ لذا توجه ویژهای به تاویل نشان داده است. در این مقالهء نگارندگان با هدف
دستیابی به شیوههای تاویل مستملّی در شرح تعرف، به روش تحلیل محتوا در میدان مطالعاتی
کل کتاب شرح تعرف. انواع تاویل را به تاویل واژگانی، تاویل محتوایی، تاویل اسنادی و تاویل
مکتبی طبقهبندی کرده و برای هر یک نیز شواهدی ارائه داده و بدین نتیجه دست پافتهاند که
خود بهخوبی بهره برده است.
خلاصه ماشینی:
مستملي بخاري، شارح کتاب تعرف نيز از جمله صـوفياني اسـت کـه ايـن شـيوة عمومي صوفيه را در شرح خود رعايت کرده است و از شيوه هاي مختلف تأويلي براي نزديکتر شدن به معني مراد بهره برده است و افزون بر اين ، در اين راه به نقد تأويـل ديگران نيز دست يازيده است .
شرح تعرف در واقع ، کتابي است مشتمل بـر اصـول و مباني صوفيه که مستملي آن را با جهـان بيني اشـاعره نگاشـته اسـت و در آن آراي ديگر فرقه ها را نيز ذکر و نقـد کـرده اسـت و بـا تأويـل سـخنان اشـعريون و ديگـر فرقه هاي اسلامي ـ کلامي و يا تأويل آيات و روايات در تفسيرهاي مختلف سـعي بـر آن دارد که مذهب ديني (سنت و جماعت ) و کلامي (اشعري) خود را همواره برحـق جلوه دهد؛ از اين روي، در اين پژوهش نخست به تأويل و نظـر صـوفيه در بـاب آن پرداخته خواهد شد و پس از ذکر مختصري در باب تأويل و تفسير در قرون اوليه ، به تأويل و انواع آن در شرح تعرف اشاره گرديده است و براي تبيين موضوع از جلدهاي مختلف شرح تعرف شواهدي از باب نمونه ذکر گرديده است و در ايـن زمينـه سـعي شده است تا بيشتر نظر خود مسـتملي ذکـر شـود و نظـر خـود او را در بخش هـاي مختلف تحليل کـرده ايم و در تحليـل محتـواي سـخنان شـارح ، نظـر نگارنـدگان را دخالتي نداده ايم .