چکیده:
نوشتار حاضر با فحص در آثار اصولیون صاحبنظر معاصر (شیخ انصاری, آخوند،اصفهانی، نائینی، عراقی, بروجردی، امام خمینی و خوئی) مجموعهای منسجم از نظرات
و ادلهی ایشان در بحث مراتب حکم را گردآوری نموده و برداشتهای نادرست از مبانی آن
علما را مورد نقد قرار داده است تا سرانجام تصور جامع و کاملی از دیدگاههای مطرح به
دست آید. در این تحقیق روشن شد که تنها آخوند خراسانی برای حکم چهار مرتبه (اقتضاء
انشاء فعلیت و تنجز) را بیان داشته و سایرین بعضی از این چهار مرتبه را در مراتب حکم
برمیشمارند؛ درعینحال شیخ اعظم از مرتبهای نام میبرد که نمیتوان بخشی از ان چهار
مرتبه قرار داد. همچنین مشخص شد گرچه اکثر اصولیون علم مکلف را در مراتب حکم
موّثر ندانستند، ولی در سخنان اصولیون, جایگاه این مسئله به صورت دقیق و مجزا تبیین
نشده است. همچنین مرتبهی فعلیت به عنوان مرتبهای که نقطه مشترک همه اقوال است
بیان گردیده و نیز اختصاص هر یک از مبانی با توجه به تعاریف این بزرگان اصولی از مراتب
حکم مورد توجه قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
شاید بتوان گفت شیخ انصاری اولین فردی است که مطالبی در این باب دارد ولی باید دانست اولین اصولی مطرح که به صورت جدی و با تصریح و به تفصیل موضوع مراتب حکم را مورد بررسی قرار داده و نیز در بسیاری از مباحث، آن را عملیاتی ساخته مرحوم آخوند خراسانی میباشد که اکثر قریب به اتفاق اصولیون شناخته شدهی بعد از ایشان با توجه به نظر مرحوم آخوند، این بحث را بازبینی کرده و دارای نظرات متفاوت شدهاند.
برخی از مقالاتی که مرتبط با این بحث نگاشته شده است، به مراتب یا ماهیت حکم از نگاه یک یا دو اصولی پرداخته است که موجب دقت نظر در بررسی دیدگاه آنها خواهد شد مانند مقاله «مراتب حکم از دیدگاه محقق خراسانی»، (حسنی،1391) و پایان نامه «مراتب حکم از دیدگاه آخوند خراسانی و امام خمینی و آثار مترتب بر آن»،(زال پور، 1393).
مرحوم آخوند در فوائد الأصول هر یک از مراتب حکم (اقتضا، انشا، فعلیت و تنجز) را به این صورت تعریف کرده است: إنّ للتّكليف بعد ما لم يكن شيئا مذكوراً يكون مراتب من الثّبوت: (الأولى) ثبوته بمجرّد ثبوت مقتضية من دون إنشائه و تشريعه.
آیت الله بروجردی در مورد نظر مرحوم آخوند در مراتب حکم چنین میفرماید: «محقق خراسانی دو مرتبهی شأنی و فعلی را (دو مرتبهای که محقق بروجردی قائل به آنها بوده و در بحث از مبنای ایشان خواهد آمد) قبول داشته و بنابراین طبق نظر ایشان حکم دارای پنج مرتبه است و آن پنج مرتبه عبارتند از: 1.