چکیده:
اختلاف اساسی بین ایران و روسیه، به خصوص در مسئله گرجستان و مسائل مذهبی، به جنگهای ایران و روسیه طی سالهای 1228-1218و نیز 1243-1241ه .ق منجر شد. فتحعلی شاه که قابلیت و کارایی لازم را برای رهبری سیاسی – نظامی جنگها نداشت، دست نیاز به سوی قدرتهای استعماری انگلستان و فرانسه دراز کرد. اما پس از آنکه متوجه خیانتهای دولتین فرانسه وانگلیس شد، به مراجع وعلمای مذهبی متوسل گردید. روحانیت و مراجع، به حکم وظیفه و به منظور حفظ اسلام، جهاد علیه کفار روس را واجب دانسته و در این زمینه چندین رسالة جهادیه صادر فرمودند. صدور فتوای جهادیه توسط علما، مردم را مکلف به بیرون راندن روسها از ایران نمود. به تبع این امر، نیروهای مردمی اعم از شهری و ایلاتی وعشایر در عرصههای دفاع از کشور حاضر شدند؛ زیرا نیروهای نظامی رسمی برای ادارة جنگ کفایت نمیکردند. نقش نیروهای مردمی و غیر رسمی، تحول زا بود؛ اما خوب سازماندهی، آموزش و هدایت نشدند و چنین ظرفیت عظیمی نهادینه، ذخیرهسازی و به طور مستمر بهکار گرفته نشد؛ لذا نتایج مطلوب به عمل نیامد، اما درسهای آموزندهای برای قرون واعصار بعدی تاریخ ایران بر جا نهاد.
خلاصه ماشینی:
"(رجبی، ص 22) همچنین میر محمدحسین خاتونآبادی دربارة اشغال ولایت قفقاز و تعدی به جان و مال و ناموس مسلمانان مناطق اشغالی توسط روسها فتوایی صادر نمود: چون کفرة روسیه مدت دوازده سال است که بعضی از بلاد اسلام را تسخیر و پارهای را به حیله و تزویر متصرف و جمعی از مسلمین را دستگیر و فوجی را به جهت استحکام استقرار و تسلط خود در بلاد اسلام از مسلمانان با عیال و اطفال کوچانیده و در بلاد کفر موطن ساخته و مفاسد کلیه در دین و شریعت و مذهب و اموال و تعرض به مؤمنین و عدم تمکین در اظهار شعار اسلام به ظهور رسانیده و میرسد به خوف بر اسلام...
(مشفقیفر، 1386، ص 16) در سال 1243 نیکلای اول، تزار روسیه، ژنرال یرمولوف و عدهای از افسران ستاد او را به علت کندی عملیات نظامی در جبهة قفقاز، از فرماندهی عزل و ژنرال پاسکوویچ را عباسمیرزا که برای عملیات نظامی به کمک مالی فتحعلیشاه نیاز مبرم داشت، به علت خساست و لئامت فتحعلی شاه نتوانست از وی پولی دریافت و در نهایت در جنگی که روی داد، شکست خورد و از مناطق ارس عقبنشینی کرد و از این رو، دست به دامان نیروی مردمی شد.
آنچه از جنگهای ایران و روس مشخص میشود، آن است که فتحعلیشاه برای دفاع از کشور و مقابله با روسها به مراجع و علمای مذهبی و همچنین نیروهای مردمی ایلات و عشایر متوسل شد."