چکیده:
فعل در بعضی از زبانها مثل انگلیسی بدون شناسه است یعنی فعل با هر نهادی که به کار رود – اول شخص یا دوم شخص یا سوم شخص – صورت واحدی دارد:
We went
I wekt
went You You went He went
They went { She went
It went
در بعضی از زبانها مثل فارسی و عربی و آلمانی و روسی فعل دارای شناسه است به این صورت که در آخر بن فعل تکواژی می آید که شخص و عدد فعل را مشخص می کند.
رفتم رفتیم
رفتی رفتید
رفت رفتند
چنانکه ملاحظه می شود، در آخر بن ماضی رفت، شناسه های – م، ی، o (در مضارع – د)، یم، ید، - ند آمده است.
در این گفتار، بر آنیم که نقش شناسه را بررسی کنیم. آیا شناسه فعلی، در زبان فارسی، ضمیر متصل فاعلی و فاعل (نهاد اجباری) است یا، چنان که از این بررسی برمی آید، نه ضمیر است نه فاعل بلکه فقط شخص و عدد فاعل را مشخص می کند.
پیش از پرداختن به آنچه در این مبخث در دستورهای زبان فارسی آمده، اشاره ای به نظر نحویان زبان عرب لازم می نماید زیرا دستورهای زبان فارسی تحت تاثیر آن بوده اند.
طی دورازده قرن که از تالیف نخستین کتاب صرف و نحو عربی یعنی الکتاب سیبویه (148-180ه) می گذارد، علمای صرف و نحو عربی شناسه را ضمیر متصل مرفوع یا فاعلی و فاعل فعل دانسته اند (برای نمونه – سیبویه، ص 443؛ عبدالله بن عقیل، 698-769ه، ص 94؛ رشید الشرتونی 1374، ص 72) ...
خلاصه ماشینی:
"آیا واقعا فعل بدون نهاد مثلا مینشیند یا میرود به تنهایی جمله کامل است و شناسه ـ د نهاد آن است؟ در جواب باید گفت: ـ د نهاد نیست و فقط مشخص میکند که نهاد _______________________________ 2 ) تأکید از من است.
به عبارت دیگر، نهاد، با این قول، بهخصوص در سومشخص، اجباری است نه اختیاری و این تأیید همان مطلبی است که ما قبلا در مورد فعلهای مینشیند و میروند گفتیم؛ یعنی فعل، با وجود داشتن شناسه، نیاز به نهاد دارد، زیرا هزاران نهاد میتواند داشته باشند و شناسه نمیتواند نهاد را مشخص کند، شناسه فقط شخص و مفرد یا جمع بودن نهاد را مشخص میکند نه خود نهاد را.
فعل در اولشخص مفرد و دومشخص مفرد نیز، همانند شخصهای دیگر، نیاز به نهاد دارد و شناسه در آنها فقط شخص و عدد نهاد را مشخص میکند و خود نهاد نیست.
به عبارت دیگر، فعل در اولشخص مفرد نیز نیاز به نهاد دارد؛ اما نهاد را، چون به قرینه شناسه منحصر به فرد است، میتوان تشخیص داد لذا حذف آن نیز امکان دارد.
حال آنکه مثلا در سومشخص مفرد چنین نیست یعنی هرگاه شناسه فعل ـ د یا تهی (ø) باشد، فعل نهاد منحصربهفرد ندارد بلکه هزاران نهاد متفاوت میتواند داشته باشد.
به هر حال، چنان که گفتیم، فعل در زبان فارسی شناسه دارد؛ اما شناسه فقط شخص و عدد نهاد فعل را مشخص میکند و خود نهاد نیست و اگر نهاد حذف شود فعل بدون نهاد است و به قرینه شناسه نمیتوان نهاد آن را تشخیص داد (جز در اولشخص و دومشخص مفرد که حذف به قرینه ممکن است)."