خلاصه ماشینی:
"برخی آن را هنر شرقی نامیده و عدهای دیگر هنر مغربی،بعضی هم به آن نام هنر عربی دادهاند و گروهی نیز از آن با عنوان هنر محمدی یاد میکنند که نارساییهای این نامها بهطور کامل بر اهل فن وروشن است: کسانی که این هنر را هنر اسلامی میخوانند،جامعترین نام را برای هنری که در جهان اسلام به شکوفایی و تکامل رسیده، برگزیدهاند؛زیرا این اسلام بود که حلقهء اتصال بین عناصر گوناگون هنری شد،عناصری که میان اقوام،تمدنها و سرزمینهای گوناگون ریشه داشت.
اظهارنظر محققان دربارهء شکل نخستین این مسجد حاکی از آن است که ابتدا، چند اتاق بنا کردند که در جلو آن،حیاط یا فضای به نسبت گستردهای قرار داشت و دیوارهایی از خشت خام آن را احاطه کرده بودند؛سپس در جانب غربی حیاط،جهت سکونت اصحاب فقیر حضرت،سایبانی یا شبستانی ساختند که از تنهء درخت خرما برای ستونهای آن و از شاخ و برگهای آن نیز برای پوشش سقف استفاده کردند3.
الگوی مسجد النبی و احتیاجات دینی مردم در تعیین حدود مساجد،نقش اساسی داشته است؛اما پس از پیامبر اکرم(ص)که فتوحات،اعراب را به خارج از عربستان کشاند،آنان از آثار،تجارب و مهارتهای ملل مغلوب نیز در این زمینه بهره بردند،و شاید گسترش مسجد در دورهء خلافت عمر و عثمان،با سرزمینهای فتح شده بیارتباط نبوده است.
درعصر عباسی،مناره به صورت مدور، چند ضلعی و ترکیبی از هر دو ساخته میشد و گاه نیز به شکل مارپیچی(حلزونی)بنا میشد؛مانند آنچه در مسجد جامع سامرا و مسجد ابو دلف در این شهر و جامع ابن طولون در فسطاط بنا شده است که بنای چنین منارههایی،یادآور سبک معماری قدیم بین النهرین در ساخت زیگوراتهاست02."