چکیده:
انسان تنها موجودی است که میان عالم ملک و ملکوت در رفت و آمد است و توانایی ساختن خویشتن الهی خود را از عالم ماده تا عالم حضور دارد. صدرا حقیقت علم و نفس انسانی را وجود میداند و ضمن نفی علم فطری انسان در ابتدای خلقت، علم نفس به خود را جز به حضور ذات خود برای خود، ممکن نمیداند. وی خودشناسی را، ام الفضایل و أصل المعارف مینامد و در تأکید بر اهمیت علم النفس مبحث روانشناختی را از طبیعیات به الهیات منتقل میکند و با تأثیر از متون اسلامی آن را مکمل علم به مبدأ و معاد، بلکه اصل هر معرفتی قرار میدهد و ضمن بر شمردن فضایل این علم به بررسی علت و آثار زیانبار خود فراموشی میپردازد.مقاله حاضر با نگاه به مبانی قرآنی و روایی انسانشناسی صدرا بدینجا میرسد که در نظام فکری صدرالمتألهین، در ساحت گستره علم، همه علوم حتی انسانشناسی و خودشناسی علمی ابزاری و آلی است برای شناخت خدای سبحان و اسماء حسنی و صفات علیای او.
خلاصه ماشینی:
"پس مانند کافران نادانی که خداوند آنان را به خودشان واگذار کرده و در نادانی و سقوط از این مقام بزرگ سرزنششان نموده است، مباش «ما أشهدتهم خلق السموات و الارض و لا خلق أنفسهم و ما کنت متخذ المضلین عضدا» (کهف، 51) 3- انسان با شناخت روح خود، عالم روحانی و بقای آن، و با شناخت جسد و پیکر خود، عالم جسدی متلاشی شونده و نابودی آن را خواهد شناخت و در نتیجه به پستی امور فانی و نابود شونده، و برتری امور باقی و شایسته پی میبرد که «المال و البنون زینه الحیوه الدنیا و الباقیات الصالحات خیر عند ربک ثوابا و خیر املا» (کهف، 26) 4- هر که نفس خود را شناخت، دشمنان پنهانی خود را که پیامبر اکرم ص با عبارت «أعدی عدوک نفسک التی بین جنبیک» (مجموعه ورام، ج1، ص 59؛ عده الداعی، ص 314؛ عوالی اللئالی، ج 4، ص 118، حدیث 187؛ بحار الانوار، ج 67، ص 64، باب 45، حدیث 1 و ج 71، ص 271، باب 16) بدان اشاره نموده است خواهد شناخت و همیشه از شر آنها به حق پناه میبرد چنانکه در گفتار ائمه - علیهم السلام - آمده است: «اللهم الهمنی رشدی، أعذنی من شر نفسی» و فرموده پیامبر اکرم ص که : «لا تکلنی الی نفسی طرفه عین فأهلک» (من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 187، حدیث 5431؛ اصول کافی، ج 2، ص 524، حدیث 10 و ص 581، حدیث 15 و ج 3، ص 345، حدیث26) و هر کس دشمنان پنهان خود و حیلههای آنان و چگونگی بر انگیخته شدن آنان را بداند، باید از آنان دوری و در راه خدا با ایشان به جنگ و ستیز بپردازد تا شایسته دریافت وعدههای الهی شود؛ و بر عکس هر که آنان را نشناسد، سزاوار آن است که دشمنش را که هوا و هوس اوست به صورت عقل دیده و باطل و نیستی برای او به صورت حق و واقعیت جلوه نماید، خدا میفرماید: «أرأیت من إتخذ الهه هواه» (فرقان، 43) و پیامبر اکرم ص نیز فرمود «الهوی اله یعبد من دون الله» و «ما عبد فی الارض اله أبغض الی الله تعالی من الهوی، ثم تلا أرأیت من اتخذ الهه هویه» 5- هر کس خود را شناخت، میداند که چگونه آن را اداره و رهبری کند و هر که بتواند نفس و لشکریان او را تربیت و رهبری کند توانایی رهبری نیکوی عالم را دارد."