چکیده:
در این مقاله، اندیشه ها و آرای دو تن از صاحب نظران برجسته عهد قاجار که در ارایه مفاهیم جمعیت شناختی در ایران پیشگام بوده اند، بررسی شده است. نخستین آن ها، عبدالغفارخان نجم الدوله، از ریاضی دانان، منجمان و مولفان طراز اول آن عصر است. وی اولین سرشماری شهر تهران را در سال 1284 قمری/ 1867 م طراحی و به کمک 8 تن از شاگردان مبرزش در دارالفنون به مرحله اجرا درآورد. وی برای نخستین بار، علم آمار و بعضی از مفاهیم آماری (مثلا میانگین) را به ایرانیان عرضه نمود. وی اولین کسانی است که بحث درباره مسایل مربوط به جمعیت را که در ایرانیان عرضه نمود. وی اولین کسانی است که بحث درباره مسایل مربوط به جمعیت را که در ایران آن زمان مطلقا مورد توجه نبود آغاز کرد و نظریه معروف مالتوس را در مورد خطرات بالقوه افزایش بی رویه جمعیت مطرح نمود. وی ترسیم کننده نقشه بسیار جامعی از تهران و چندین شهر دیگر، تنظیم کننده جداول تطبیق سال های قمری و میلادی برای 1400 سال قمری و 2042 سال میلادی و کسی است که تقویم رسمی سالیانه ایران را برای 57 سال محاسبه و منتشر کرد.
دومین صاحب نظر پیشرو، ابوطالب زنجانی - از معاصران نجم الدوله - است. وی مترجم کتاب طهارة الاعراق اثر معروف ابن مسکویه (متوفی در 421 قمری) است که در آن نظریه ای مشابه نظریه مالتوس ارایه شده است. وی ضمن حواشی و تعلیقات خود بر کتاب مزبور از بعضی مسایل مربوط به جمعیت از جمله ظرفیت محدود کره زمین برای ازدیاد نفوس، طول عمر متوسط بسیار کوتاه ایرانیان در آن زمان که موجب کاهش محسوس جمعیت شده بود و در مقابل، از تلاش های پیگیر کشورهای اروپایی برای تامین بهداشت و افزایش طول عمر مردم یاد کرده است.
خلاصه ماشینی:
"بدیهی است که قبل از این تاریخ نیز در زمینهء مسائل مربوط به جمعیت،مطالعات و بررسیهای در خور توجه صورت گرفته و در مواردی،اندیشهها و نظریههایی دقیق و شایان تأمل مطرح شده است که از جملهء آنها میتوان از جداول مرگومیر جان گرانت3،نظریهء خوشبینانهء ویلیام گودوین4دربارهء سخاوتمندی طبیعت و نظریهء بدبینانه و هشداردهنده5توماس رابرت مالتوس دربارهء خطرات افزایش بالقوهء جمعیت یاد کرد.
(همان:183) سرانجام،عبد الغفار از بعضی شواهد تاریخی یاد میکند که بنا به ادعای او،مؤید نظریهء مالتوساند و در این خصوص،بر روند افزایش جمعیت در آمریکای شمالی،تأکید ویژه دارد: بسیار مشکل است تکذیب مالتوس بعد از آنکه تصریح نموده باشد به اینکه بنی نوع انسان در هر بیست و پنج سال مضاعف میشوند مشروط بر آنکه وسعت و آذوقهء کفاف (1).
عبد الغفار از بعضی شهرهای دیگر ایران نیز نقشهبرداری کرد؛از جمله در جریان مأموریت نه ماههاش به خوزستان برای احداث سد اهواز،به ترسیم نقشههایی از راهها و شهرهای واقع در مسیر رفت و بازگشت خود اقدام کرد که فهرست آنها از روی نوشتهء خود وی-به این شرح است:«نقشهء تپوگرافی2راه عربستان3است از طهران الی اصفهان و عراق4و بروجرد و خرم آباد و دزفول و شوشتر و اهواز الی محمره5و بصره از راه بختیاری الی اصفهان به انضام نقشهء بلاد عرض راه بهطور کلی یعنی محیط هر شهری با معابر اصلی و ابنیهء معتبره».
این تعلیقات که حاوی تفسیرها و توضیحات میرزا ابو طالب زنجانی در باب مطالب مندرج در متن است،به صورتی جداگانه تحت عنوان«مترجم میگوید»در کتاب گنجانده شده است؛از جمله در اواسط گفتار هشتم،بعد از اتمام کلام ابن مسکویه دربارهء حکمت مرگ و ذکر مثال مربوط به ازدیاد تعداد اخلاف حضرت علی(ع)،تعلیقهای مشاهده میشود که ضمن آن،نظرات شخص مترجم دربارهء مسئلهء جمعیت ارائه شده است."