چکیده:
منصب کلانتر از جمله مهمترین مناصب اداری شهرها دردورة قاجاریه است. این منصب تاحدزیادی جانشین مناصب رئیس شهر دردورة مغول وپیش از آن است. هدف این مقاله بررسی مختصر جایگاه و ویژگیهای این منصب در اوایل دورة قاجار (1264- 1210 هـ ق) بانگاهی به سابقة آن در دورههای گذشته است.امیداست این بررسی بتواند در شناسایی بیشتر بخشی از تشکیلات اداری ایران دراین دوره مؤثر واقع شود.
خلاصه ماشینی:
"56 پیکنور، سال اول، شمارةیک این معنی موجب شباهت مقام کلانتر بامقام«رئیس» در دورة مغول وپیش از آن است.
58 پیکنور، سال اول، شمارةیک نام ومشخصات برخی از کلانتران دراوایل عهد قاجاریه ردیف نــام شهریاایالت سالیازمانعهدهدار بودن منصب28 1 حاجیمیرزازمان کلانتر تبریز درزمانصدراعظمیحاجیابراهیم خان اعتمادالدوله.
49 سرپرستی رعایا ،انتظام امور اصناف وپیشهوران، عزل ونصب کدخدایان و بابایان محلات،تنبیه وتأدیب اجامر واوباش،سرشکن کردن مالیات میان رعایا باتوجه به مقرراتی که ازطرف مرکز مشخص شده بودوانجام سایر خدمات دیوانی،ازجمله مواردی بود که کریم خان زند در منشورانتصاب میرزا ابومحمدبه کلانتری تبریز، فرمان داده است.
نظارت برنظم عمومی شهر، داوری در مرافعات جزئی میان اصناف وسایر رعایا وکلیة اموری که بازندگی عمومی واجتماعی مردم شهر ارتباط داشته، درمحدودة وظایف کلانتر بوده است.
اولئاریوس بیان میکند که کلانتر در مورد اعمال خود پاسخگوی خان وشخص شاه بوده است.
76همچنین در واقعة انتصاب میرزا علی اکبر به کلانتری فارس توسط شاه،چون کلانترقبلینزد فرمانفرما حاکم فارس نفوذ داشت، مقررشد منصب کلانتر...
61 دراین مورد نظر مردم را جویا شود و«بعدازحضور اهالی محلات شیراز،معلوم گردید که نسبت به کلانتری میرزا علی اکبر تمایل دارند» وپس از آن فرمانفرما «امضای فرمان شاهی را نموده خلعتی لایق به میرزا علی اکبر داده اورا کلانتر مملکت فارس فرمود».
79 در کتاب تاریخ کرمان نیز صراحتا از «سلسلة کلانتری کرمان» نام برده شده80ونیز در فرمان انتصاب میرزا فرج الله تبریزی به کلانتری تبریز، در علت این انتخاب ذکر شده که این مقام «شغل موروثی خاندان»میرزا فرجالله محسوب میشده است.
82درشیراز نیز خاندان حاجی ابراهیم خان کلانتر وفرزند او میرزا علی اکبر قوام الملک،منصب کلانتری را دردست داشتند."