چکیده:
ابواللیث سمرقندی از عالمان مسلمان در قرن چهارم هجری، تفسیر بحرالعلوم را نگاشته است. توجه به ادبیات و لغت، بویژه بهرهگیری از روایات، اخبار و اقوال در تفسیر آیات، مهمترین بخش کتاب او را تشکیل میدهد. رگههایی از تفسیر به درایت (تفسیر عقلی) را نیز میتوان مشاهده کرد، بخصوص در مواضعی که گرایشهای مذهبی، فقهی وکلامی مفسر، به چگونگی تفسیر آیات رنگ خود را زده است. در این تفسیر، مهمترین مباحث علوم قرآنی نیز مغفول نمانده است، لکن اینگونه مباحث، تحت عناوین خاص خود نیامده، بلکه ضمن تفسیر آیات در بحرالعلوم مطرح شده است.
خلاصه ماشینی:
6 در تفسیر بحرالعلوم در موارد عدیده، کلام پیامبر( برای تبیین و تفسیر آیات قرآن کریم مورد توجه و استفاده قرار گرفته است که نمونههایی از آن را ذیل آیة 7 سورة فاتحه، آیة 31 سورة اسراء، آیه 6 سوره مریم و...
3. تفسیر قرآن به کلام صحابه، تابعان و دیگران سخنان و روایات صحابه، 7 تابعان 8 و دیگر صاحب نظران از مهمترین مصادر تفسیری سمرقندی در بحرالعلوم است و این گونه سخنان، در تفسیر وی فراوان یافت میشود؛ به طوری که در سراسر آن سورۀ بقره، آیۀ 90.
بسیاری از اهل سنت، اقوال صحابه را مانند سنت پیامبر( میدانند و برای آن حجیت ذاتی قایل هستند و از آنجا که ابولیث تفسیر السمرقندی از فقیهان و عالمان مذهب حنفی است، در چارچوب اندیشه و باورهای اهل سنت، ملاکات خاص خود را دارد که طبق آن هرگاه تفسیر آیهای از طریق عرضه آن به سایر آیهها و یا سنت نبوی میسر نشد، مفسر به اقوال صحابه مراجعه میکند که چون با پیامبر معاصر و شاهد و ناظر وحی بودهاند، داناترین مردم به قرآن محسوب میگردند ( فتح الباری، ج1، ص437؛ إرواء الغلیل، ج3، ص41: المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص358؛ التفسیر و المفسرون، ج1، ص57 ـ 61؛ مقدمه بر تفسیر بحرالعلوم، ص53؛ تحفة الأحوذی فی شرح صحیح الترمذی، ج3، ص431).
7 چون ابولیث به کثرت نقل از دیگران بسیار علاقه دارد، در موارد متعدد، اقوال بسیاری را به دنبال هم ذیل آیات ردیف میکند؛ برای نمونه، در تفسیر«بسم الله الرحمان الرحیم» در کمتر از یک صفحه از تفسیر خود، ده بار نقل قول کرده است 8 که این گرایش با توجه به کثرت روایات مجعول، سخنان بیپایه تفسیر السمرقندی، ج1، ص75 ـ 77، 196، 363، 445؛ ج2، ص138؛ ج3، ص195، 388، 461، 475، 491، 508، 518.