چکیده:
پس از اعلان مشروطیت ابتدا در شهر تبریز و سپس در اغلب شهرها(و نیز پارهای از
مناطق روستایی)انجمنهایی به نام انجمنهای رسمی و غیررسمی(آزاد)تأسیس شد.انجمنهای مزبور با اقبال بیسابقه مردم مواجه شده و در حوادث و جریانات دو سال
نخستین عصر مشروطه نقش چشمگیری در حیات سیاسی و اجتماعی کشور ایفا کرد.مردم ایران که تا قبل از اعلان مشروطه فاقد حقوق سیاسی و اجتماعی بودند و رعایای
سلطان مستبد بشمار میرفتند، با فعالیت در چهارچوب انجمنها و در حول و حوش آنها
نخستین تجربههای خود را در زمینه مشارکت سیاسی و فعالیت سازمان یافته دستجمعی کسب
کردند.
خلاصه ماشینی:
"تلگرام انجمن تبریز در پذیرفتن فرمانفرما، که به سمت حاکم آذربایجان تعیین شده بود، عزل میرزاآقا اصفهانی نماینده فرصت طلب تبریز از وکالت مجلس شورای ملی، ارسال تلگرام در مورد خلع محمد علی شاه از سلطنت به جرم نقض سوگند به قرآن مجید به تمام ایران در جریان کودتای توپخانه و تلگرام تهدید نظامیان آذربایجانی مقیم تهران به منظور ممانعت از اقدام آنها در سرکوب مجلس مشروطه، نشانههایی از دخالت آشکار این انجمن در امور اجرایی منطقهای و ملی(کشوری)است.
احتشام السلطنه رئیس مجلس شورای ملی که با فشار انجمنهای سیاسی تندرو و برخی رهبران روحانی مجبور به استعفا از سمت خود شد در خاطرات خود، با اشاره به موضوع انجمنهای ایالتی و ولایتی، مینویسد: «حدود اختیارات هیچکس از ولات و حکام تا مأمورین جزء و انجمنهایی که به نام ایالتی و ولایتی تشکیل شده نامعلوم است، در بسیاری از ایالات و حتی ولایات انجمنهایی به نام «انجمنهای ایالتی، یا ولایتی»دایر شده و کسانی که زودتر جنبیدهاند اداره و مدیریت انجمن را به دست گرفتهاند.
احتشام السلطنه رئیس مجلس که دارای منشاء اعیانی بود و از اساس با فعالیت انجمنها نظر موافقی نداشت، در یادداشتهایی که از او به جا مانده، ضمن قبول این موضوع که ثروت اعیان ایران از غارت و حیف و میل اموال و داراییهای عمومی به دست آمده دلایل مخالفت خود را با اعمال فشار به ثروتمندان و تبعات منفی آن-از جمله پناهنده شدن گروه مزبور به سفارتخانههای دول بیگانه-و مخاطراتی که چنین اقداماتی را به دنبال میآورد، شرح داده است (موسوی 1367، ص 608)."