چکیده:
انوری و گیوی (1374 ، ص 121) آورده اند که «گاهی اسم یا کلمه ای در جمله می آید که نه فاعل است نه مفعول یا متمم بلکه نسبت مبهمی رادر جمله روشن می کند که آن را تمیز می نامند». کلماتی که در جملات (1) زیر آنها خط کشیده شده است تمیز هستند:
(1) این گونه افراد انسان دوست را مرد باید نامید .
علی را همه بچه ها عقاب می نامند.
در ایران باستان پهلوانی بود که را رستم می نامیدند.
رستم پسری داشت که او را سهراب می گفتند.
مسلمانان یکدیگر را برادر می شمارند.
مرکز خوزستان را اهواز می خوانند.
نکته مهم در این جملات آن است که حذف سازه تمیز باعث نادستوری شدن جمله می شود ...
خلاصه ماشینی:
"از این رو، درباره ماهیت نحوی و کلامی این سازه سؤالات بسیاری مطرح است، مانند آیا فقط اسم میتواند در نقش تمیز ظاهر شود یا اجزای دیگر کلام مانند صفت نیز میتوانند این نقش را پیدا کنند؟ آیا اسم به هر صورتی (جمع، مفرد، نکره، معرفه، مشخص و غیرمشخص) میتواند تمیز واقع شود؟ آیا تمیز متمم فعل است یا ادات؟ آیا گروه اسمی نیز میتواند تمیز باشد یا فقط یک اسم بدون وابسته دارای این نقش است؟ تمیز، به لحاظ کلامی، اطلاع نو است یا کهنه؟ چه افعالی میتوانند تمیز بگیرند و ویژگی آنها چیست؟ سؤالات متعددی از این دست در مورد ماهیت نقش تمیز در فارسی وجود دارد.
انوری و گیوی برای تمیز نقش سازهای قایلاند (ص13) و بر این باورند که «مفهوم برخی از فعلها با وجود مفعول یا متمم (گروه حرف اضافهای) یا هر دو تمام نمیشود و به وابسته دیگری نیاز پیدا میکند تا مفهوم خود را تمام کند و ابهامی را که در جمله وجود دارد برطرف نماید» (ص12).
مشکوةالدینی (ص136)، با طرح جمله ما او را خوشحال یافتیم، عنوان میکند که «ممکن است گروه فعلی به صورت رشتهای از واحدهای نحوی یعنی مفعول صریح با نشانه را`، به علاوه متمم مفعولی که به صورت گروه صفتی یا گروه اسمی ظاهر میگردد و فعل متعدی به کار رود».
در همه این جملهها، سازه مفعول صریح به کار رفته است که حذف آن باعث نادستوری شدن جمله میشود.
توضیح اینکه ادات یا عناصر حاشیهای را در جمله میتوان افزایش داد، اما اگر شمار عناصر غیرحاشیهای ــ چه مفعول صریح و چه تمیز ــ را در جمله (1) اضافه کنیم، جملات حاصل نادستوری خواهند شد: (9) * مرکز خورستان را بوشهر را اهواز مینامند."