چکیده:
خطه فارس بخشی از ایران زمین است که سرنوشت عمده تاریخ این کشور در آن جا رقم خورده است. این اقلیم، پیش از آن که مثله شود و به صورت تکه پاره های امروزی درآید، پهنه ای وسیع، میان کرمان و اصفهان و خوزستان و دریای فارس، را در برمی گرفته است. پس بی دلیل نیست که تاریخ و جغرافیای کامل آن، در قرن سیزدهم هجری، به دست کسی نوشته شده باشد که زاده خورموج از توابع استان بوشهر امروزه بوده است.
حاجی میرزامحمدجعفرخان حسینی خورموجی دشتستانی، ملقب به حقایق نگار، در سال 1225 در خورموج دیده به جهان گشود. پدر و اجدادش از خوانین محل و دارای مناصب ضابطی و کلانتری بودند و جد چهارمش ریاست تمام دشتی و دشتستان را داشته است. خود میرزاجعفر هم، پس از مرگ پدر، عهده دار ضابطی و کلانتری خورموج شد؛ اما، بر اثر تاخت و تازهای محلی، ناگزیر به فرار و ترک آن جا گردید و در سال 1260 به شیراز رفت و، در پرتو سوادی که داشت، به مشاغل حکومتی گمارده شد و مناصبی یافت. وی، در این دوران، هم چنان به تحصیل و مطالعه ادامه داد و کتابی به نام آثار جعفری تالیف کرد که در سال 1276 به چاپ رسید. او، در همان سال، به تهران رفت و نسخه ای از این اثر را به نظر ناصرالدین شاه رساند که پسند افتاد و ناصرالدین شاه او را مامور نگارش تاریخ قاجار و وقایع آن عصر به دور از تکلف و تملق کرد. میرزاجعفر این تاریخ را با نام حقایق الاخبار تالیف کرد و، چون اثر او مورد توجه قرار گرفت، به لقب حقایق نگار ملقب شد. متاسفانه، بر اثر خرده گیری حسودان در مورد قتل امیرکبیر، شاه دستور توقیف و نابودی کتاب را داد. اما نسخه هایی از آن جان به در برد که، چند سال پیش، چاپ و منتشر شد...
خلاصه ماشینی:
"میرزا جعفرخان، پس از آن، چند کتاب دیگر تألیف کرد که آخرین آنها آیینه مظفری در باب جغرافیای عمومی عالم است و جلد دوم، کتاب مورد بحث ما، یعنی نزهت الاخبار، شمرده شده است.
این کتاب یکی از پژوهشهای مهم در تاریخ و جغرافیای فارس و زندگینامه رجال، دانشمندان و شاعران این خطه و متشکل از هشت بخش است که، هر چند عمدتا به فارس اختصاص دارند، در ضمن آنها به ویژه در فصلهای «تاریخ فارس از ورود اسلام تا دوره صفوی» و «سلسله صفویه» و «افشاریه» و «زندیه» و «قاجاریه» (ص121 تا 541)، تاریخ عمومی ایران گزارش شده است.
معلوم است که آن صدر اعظم میرزا آقاخان نوری بوده است که تاریخ به زشتی از او یاد میکند؛ و این مهم نیست، مهم درک و شناخت مؤلف نزهت الاخبار و حقیقتنویسی اوست که، در پرتو آن، بسیاری از وقایع و امور فوتشده از کتابهای دیگر، کما هو حقه، در آثار او منعکس و مندرج شدهاند و، از این طریق، دسترسی به زوایایی تاریک از تاریخ ایران میسر میگردد؛ و این خدمتی بس بزرگ و ستودنی است."