چکیده:
پیشروی روسها در آسیای مرکزی در قرن نوزدهم میلادی مصادف با درگیری دولت قاجار با رعایای خود در
مرزهای شمال شرق کشور بود که در نهایت. باعث شکست سپاه ایران از ترکمنها در نبرد مرو (۱۲۷۶ هق. /۱۸۵۹م.)
و خارج شدن دولت ایران از گردونة رقابت در منطقه شد.
پایان سال ۱۳۹۳هق./ ۱۸۷۶م. سراسر منطقة ترکستان به جز مناطق شرق دریای خزر (مناطق ترکمننشین ایران)
به تصرف روسها درآمد. بهدنبال این موفقیتهاء مراحل نهایی عملیات روسها یعنی فتح سرزمینهای ترکمننشین
شمالشرق ایران نیز آغاز شد. این عملیات و پیشرویها به دلیل موضع دوگانة انگلیس و انفعال سیاسی دولت
ناصرالدینشاه قاجار در قبال پیشروی روسها در مناطق ترکمننشین ایران که ناشی از تهدید دولت ایران از جانب
روسها و خصومت ناصرالدینشاه با ترکمنها بودء با موفقیت و پیروزی همراه شد؛ به طوریکه روسها موفق شدند طی
معاهدة آخال (۲۷شوال ۱۲۹۸ ه ق./ ۲۱ سپتامبر ۱۸۸۱ م.) که به امضای دولتین روسیه و ایران رسیده بود، بخشهایی
از مناطق شمالشرق ایران را ضمیمه، متصرفات خود سازند. روسها با ادامه پیشرویهای خود و بهرهگیری از اختلافات
قومی و قبیلهای ترکمنهای مرو و تهدید دولت ایران،. موفق شدند در ۱۳۰۱ هق./ ۱۸۸۴م. مرو و سرخش کهنه را نیز
متصرف شده و مناطق اشغالی مذکور را تحت عنوان ماوراء خزر، ضمیمه یکی از اوبلاستهای امپراتوری روسیه کنند. در
این تحقیق، سعی برآن است به دلایل اصلی انفعال سیاسی دولت قاجار در قبال پیشرویهای سریع و آسان روسها در
سرزمینهای شمالشرق ایران که به جدایی بخش بزرگی از خاک اصلی ایران انجامید پرداخته شود.
The Russian advance into Central Asia was concomitant with Qajar government’s conflicts with its Turkmen subjects in north-eastern borders which finally came to an end with Iran’s suffering defeat at the Battle of Merv (1859) and its elimination form the regional competition for power. By the end of 1876، the entire region of Turkistan، except for eastern Caspian region (the Turkmen-dominated region of Iran)، had fallen to Russian forces. These accomplishments encouraged the Russians to complete their mission by capturing the Turkmen-dominated lands of north-eastern Iran. London’s double standards and political passivity of Qajar government towards the Russian’s advance in Iran’s Turkmen-dominated regions which stemmed from Russian’s threats and Nasir al-Din Shah’s enmity with Turkmen set the stage for Russian’s victory. As a consequence، Treaty of Akhal was signed between Iran and Russia on 21 September 1881 under which parts of north-eastern Iran were surrendered to Russia. However، the Russians continued their advance and managed to annex Merv and Old Sarakhs under the new name Transoxiana to their territories in 188 . This paper is an attempt to uncover the main reasons behind Qajar government’s passivity towards the Russian’s unopposed advance into north-eastern Iran and the subsequent loss of large parts of Iranian territory.