چکیده:
صدرالمتالهین درباره مسایل جوهر و عرض همانند بسیاری از مسایل فلسفه اسلامی دارای نظرات خاصی است، اما در بسیاری از نوشته های خود بر اساس نظرات عام فلسفی بحث می کند و محقق را پیرامون نظر نهایی خود به اشتباه می افکند. این مقاله درصدد است تا بیان کند که در بحث اقسام جواهر نظر صدرا آن است که جوهر، جنس الاجناس نبوده، اقسام جوهر نیز هیچ کدام از قبیل ماهیات نیستند، بلکه اختلاف آنها به وجود و نحوه وجود آنها باز می گردد. ماهیات اموری هستند فارغ از آنکه جسم یا عقل یا برزخ میان آنها باشند.
نفس انسانی نیز به واسطه سعه وجودی خود می تواند از عالمی به عالم دیگر قدم گذارد و با حرکت جوهری و اشتداد مرتبه وجودی خود، با محسوس و متخیل و معقول متحد شود. بنابراین، نفس نیز از سنخ ماهیت نیست. صورت جوهری نیز که عین فعلیت و هویت اشیا است، از سنخ وجود است. هیولا تنها جوهری است که به روشنی مشخص نیست که صدرالمتالهین آن را از سنخ ماهیات می داند یا خیر.
همچنین این مقاله به نظر ملاصدرا پیرامون تعریف جوهر و عرض، اقسام جوهر و میزان در تشخیص جوهر از عرض می پردازد.
خلاصه ماشینی:
"نگارنده در این مقام نیست تا مشخص کند اولین کسی که در جهان اسلام نظریهء موجودات مثالی را مطرح کرده، کدام فیلسوف یا متکلم بوده است،اما آنچه روشن است تعدادی از فلاسفهء اسلامی همانند شیخ اشراق و خواجه نصیر الدین طوسی به وجود چنین موجوداتی معتقد بودهاند،بدون آنکه در هنگام برشمردن اقسام جواهر به آن اشاره کنند.
با توجه به اینکه موجودات مثالی از جمله جواهر عالم هستند،این پرسش مطرح میگردد که آیا این جواهر قسم دیگری از جواهر به حساب میآیند،یا آنکه در تقسیمبندی ابتداییای که ذکر گردید،گنجانیده میشوند؟ در پاسخ به این سؤال لازم است توجه کنیم که دو مسأله ممکن است با یکدیگر خلط گردند:اول،آیا عالمی به عنوان عالم مثال در مقابل عالم عقول،عالم اجسام و عالم نفوس تحقق دارد یا آنکه عالم مثال به نوعی در همین سه عالم قرار دارد؟دوم،آیا موجودات مثالی،موجوداتی غیر از عقول،نفوس و اجسام هستند یا با تعریف آنها سازگار بوده، از اقسام آنها به شمار میروند؟ پاسخ پرسش اول،طبق نظر ملا صدرا منفی است.
بیان گردید که طبق نظر حکمایی که معتقد به تقسیم جوهر به اجسام و مثال و عقول هستند، تفاوت میان این موجودات به تفاوت ماهیات آنها برمیگردد؛به این معنی که ماهیت کلی جوهر به واسطهء سه فصل مختلف به این سه قسم تقسیم میشود؛همانطور که تفاوت میان هیولا و صورت و جسم نیز به اختلاف ماهوی میان آنها بازمیگردد؛خواه جوهر برای اقسام چندگانه خود جنس عالی باشد یا آنکه عرض عام باشد."