چکیده:
انسان یا از طریق علم حصولی به شناخت موجودات نایل میشود،یا از طریق علم حضوری.علم حصولی شامل تصور و تصدیق و تصور شامل حس،خیال(وهم) و عقل میشود.دستیابی به تصورات حسی و خیالی نسبت به موجودات جسمانی برای همهء انسانها میسر است،اما بعقیدهء بعضی از فلاسفه اکثر انسانها نمیتوانند به مرتبه تصور عقل(کلی)واصل شوند.از موجودات مجرد-مانند نفس-نمیتوان علمی حسی یا خیالی کسب نمود،لذا تنها تصور ممکن از موجودات مجرد -آنهم فقط برای عدهء محدودی-تصور عقلی(کلی) است.انسان از طریق مفاهیم کلی نمیتواند تجرد عینی نفس را دریابد. فلاسفهیی مانند ملا صدرا که معتقدند علم حصولی نمیتواند انسان را به درک حقیقت نفس برساند،ضمن ارائهء براهینی برای اثبات تجرد نفس، آن براهین را یقینآور میدانند.با توجه به اینکه برهان،مولود و مولد علم حصولی است،لذا مقصود آنها یقین عقلی است نه یقینی که از راه علم شهودی میتوان به آن رسید.براهین اقامه شده برای اثبات تجرد نفس را میتوان بر اساس مبانی آنها دستهبندی نمود.
خلاصه ماشینی:
"اگر کسی بتواند چنین مفهومی را از نفس در ذهن خود تصور کند،به یک مفهوم کلی سلبی دربارهء نفس مجرد دست خواهد یافت؛اما در اینجا یک سؤال اساسی رخ مینماید و آن اینکه آیا همهء انسانها میتوانند به ادراک مفاهیم کلی نایل شوند؟ باعتقاد بعضی از فلاسفه،از جمله ملا صدرا،اکثر انسانها در تمام مدت عمر خود نمیتوانند به مرحله ادراک عقلی ارتقاء یابند و این مرحله در آنها به فعلیت (61).
از طرف دیگر نباید از این نکته غافل بود که شناختی که فقط از طریق تصور مفاهیم کلی،برای انسان حاصل میشود *هر سه تعریفی که از فلاسفه نقل شد، از قبیل تعاریف شرح الاسمی هستند نه حقیقی،چرا که اصولا نمیتوان برای نفس تعریف حقیقی ارائه نمود،چون نفس جوهر بسیطی است که دارای جنس و فصل نیست و از آنجایی که تعریف به حد و رسم،مرکب از این اجزاء است لذا نفس فاقد چنین تعاریفی است.
از بین شش ایراد وارد شده بر این برهان ایراد دوم که در آن ملا صدرا نظر خود را نیز بیان میکند،چنین است:اینکه در این برهان گفته شد ما ذات خودمان را تعقل میکنیم قابل قبول،اما چرا هرکس ذاتی را تعقل کرد باید ماهیت آن ذات نزد او حاضر شود؟اگر چنین بود تا تعقل خداوند و عقول فعاله باید ذات آنها برای ما حاصل میشد.
ناتوانی علم حصولی در رساندن انسان به درک حقیقت نفس و چیستی تجرد آن،مستلزم این نیست که از طریق استدلال و برهان فلسفی- که نوعی علم حصولی است-نتوان اثبات نمود که علاوه بر بدن جسمانی،یک حقیقت غیر جسمانی در انسان وجود دارد."