چکیده:
پیش از این،مقالهء«ساختار تشکیلات حکومتی شهر تهران در نظام سنتی(قاجار)»از نظر خوانندگان گذشت.در مقالهء یشرو به اوضاع سیاسی و اجتماعی شهر همدان و فرمانروایان کشوری و لشکری آن در زمان قاجار پرداخته شده است.بسیاری از فرمانروایان و مقامات جز در خدمت مجذوم خود هیچ گرهی از شهروندان نگشوده و باری بر دوش آنان بودهاند.نادر مقاماتی هم گوشهء چشمی به مردم داشتهاند که به هر دو گروه اشاره شده است.نکتهء مهم آنکه تمام شهرهای ایران بستگی به بزرگ و کوچک و موقعیت سوق الجیشیشان صاحب همان آش و کاسهای بوده که همدان و شهروندانش بودهاند.به همین مناسبت به سبب معدود بودن صفحات فصلنامه به مقالهء همدان بسنده شده و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.
خلاصه ماشینی:
"به ویچه اینکه آغا محمد خان به دست خود،دو چشم جوان زیبای رشید زند1، «لطفعلی خان»را از حدقه بیرون آورد و پس از تصرف،دو قطعه الماس«دریای نور»و -------------- (*)پژوهشگر فرهنگ مردم «تاج ماه»را که به بازوی لطفعلی خان بسته بود از جا کند و به نفع خود مصادره نمود و او را با وضعی زار به تهران فرستاد و به حاکم تهران دستور داد که لطفعلی خان را به قتل برساند2؛ذهنشان نسبت به قاجاریه پیش از پیش تاریک شد و از همان آغاز بنای دشمنی با آنان را گذاشتند و تا پایان سلطنت قاجاریه،هیچگاه نظرشان نسبت به آنان تغییر نکرد،و تنها کشور دوستی،مردمداری و کارهای سودمند چند تن از صدر اعظمهای قاجار مانند قائم قمام فراهانی،میرزا حسین خان سپهسالار و میرزا تقی خان امیر کبیر توانست اندکی آلام آنان را تسکین دهد.
همچنین،فساد دستگاه حکومتی و دزدی و بینظمی در ادارات،قحطی مصنوعی،حملهی اشرار به شهر و قتل و غارت اموال مردم،دستگیری و مجازات طرفداران مشروطیت از زمان محمد علی شاه،حملهی بختیاریها به خانه طرفداران شاه اخیر،نفوذ روس و انگلیس در ایران،ایجاد اختلاف میان فرق مذهبی توسط بیگانگان،بیتوجهی به آثار تاریخی و ویرانی آنها،فشار حکام محلی به مردم و رشوهخواری آنان،رخنه بیگانگان در ارکان مختلف کشور و ظلم مالکان همدان به رعایا را به عینه مشاهده کردند.
بدیع السلطان را فرستاد به رئیس پیشنهاد کند که به مزاج همدان سازگار باشد و برای اینکه نایب السلطنه مملکت به اخذ دو هزار تومان من غیر حق موفق گردد،سیصد و پنجاه هزار تومان به خزانه دولت ضرر رساند و مالیه را که تازه سر و صورتی به خود گرفته بود دچار هرجومرج کرده،یک عده کارمندان را که در مدت دو سال با صداقت و درستی کار کرده بود مأیوس سازد."