چکیده:
ساختار گزارشهای تاریخی یکی از مباحث مورد علاقه و توجه مورخان و فیلسوفان علم تاریخ است و بررسی مقایسهای آن در قرآن و متون تاریخی سدههای نخستین اسلامی میتواند دریچهای به سوی اندیشیدن در بارة تاثیر هدف بر ساختار گزارشهای تاریخی بگشاید. رایجترین شیوة بررسی ساختار یک متن از جمله گزارشهای تاریخی توجه به ساختار افقی، ساختار عمودی و ساختار معطوف به معناست. در ساختار افقی مولفههایی همچون فهرست مطالب، مقدمه، متن اصلی و نتیجهگیری مورد توجه قرار میگیرد و در ساختار عمودی کلمات، جملات و بندها و در ساختار معطوف به معنا هم سه مولفة تکرار ساخت، تکرار معنا و بسط و تفصیل معنا مد نظر قرار میگیرند. در این مقاله، ساختار گزارشهای تاریخی در قرآن با متون منتخب سدههای نخستین اسلامی با محوریت چند رویداد مهم تاریخ عهد مدنی پیامبر( مقایسه شده است و ضمن مقایسة ساختار عمودی صحت صدور و پیوستگی و انسجام و رعایت ترتیب زمانی گزارشهای تاریخی نیز در قرآن و متون تاریخی منتخب مقایسه شده است. مقاله حاضر با این پیشنهاد به پایان میرسد که اگر اهداف و آرمانهای دینی بر علوم انسانی از جمله تاریخنگاری سایه بیفکند، چه بسا بتوان از ضرورت پیریزی گونهای خاص از ساختار گزارشهای تاریخی معطوف به هدف در کنار ساختارهای موجود سخن گفت.
خلاصه ماشینی:
41 اما در منابع تاریخی چنین تحلیلها و پردازشهایی وجود ندارد و اگر تحلیلی وجود دارد، کم و سطحی است؛ به عبارت دیگر، خود مؤلف سعی نکرده که به طوری شفاف حوادث را از ابتدا تا پایان، به صورتی منطقی تحلیل و تبیین کند و چرایی وقوع یا چرایی شکست یا پیروزی و پیامدها و نتایج حاصل از آن واقعه را تشریح نماید؛ به طور مثال در علت شکست احد، ابن هشام روایتی را از زبیر نقل میکند که چون تیراندازان پشت لشکر را خالی کردند، خالد بن ولید و مشرکان تحت امر او از آن طریق به مسلمانان حمله کردند و این امر باعث فرار مسلمانان و در نهایت شکست ایشان در احد شد.
البته واحدهای معنایی سوره و حزب و جزء در قرآن و باب و فصل در منابع تاریخی نیز در مقیاسی دیگر میتوانند مورد توجه و بررسی قرار گیرند، ولی با توجه به اینکه حوادث دوران حضور رسول خدا( در مدینه در قالب سورهها و حزبها و جزءها نیامده است، بلکه قالب متداول برای گزارش این رویدادها آیهها هستند که در سورهها و حزبها و جزءها پراکندهاند، مقایسه ما نیز به دو واحد معنایی، یعنی آیه در قرآن و روایت در متون تاریخی، اختصاص یافته است و برای رعایت اختصار از تبیین مفهومی «آیه» 56 و «روایت» که به نظر میرسد مفهومش برای خوانندگان آشکار باشد، صرف نظر شده است، ولی ذکر دو نکته ضروری است: نخست اینکه قرآن اهتمام خاصی به گزینش و چینش کلمات در آیات خود دارد.