چکیده:
نگارنده مقاله حاضر بر آن است تا در بررسی مبانی معرفتشناختی فلسفه اسپینوزا، برخی از مهمترین سؤالات معرفتشناسی معاصر را پیشروی نظریات فلسفی این فیلسوف عقلگرای قرن هفدهم قرار دهد و از این طریق، نوشتاری جامع را در ارائه منظومهوار اندیشههای معرفتشناسانه وی سامان بخشد. ضمن اینکه در مقاله حاضر، با مروری بر درجات صعودی صدق (معرفت ناشی از تجربه مبهم، معرفت استدلالی، و معرفت شهودی)، به بررسی اعتبار، وثوق و نیز ویژگیهای مراتب ادراک در نظریه شناخت اسپینوزا پرداخته خواهد شد. نظریه شناخت اسپینوزا با برشمردن معیارهای درونی و بیرونی صدق، از تصورات تام (ناظر به تامین معیارهای درونی صدق) و حقیقی (ناظر به معیار بیرونی صدق) سخن میگوید. مطابقت با واقع (امر متصور)، به عنوان معیار بیرونی و وضوح (بداهت)، و نیز تمایز و سازگاری، به عنوان معیارهای درونی صدق، پدیدآورندگان تصوری تام و حقیقی خواهند بود. بر این اساس، نظریه شناخت اسپینوزا با دو نظریه مشهور حوزه معرفتشناسی ـ که عبارتاند از: نظریه کلاسیک معرفت و نظریه انسجام یا هماهنگی ـ در موضوع «معیار صدق» قرابتهایی خواهد داشت. گفتنی است که در بخش پایانی این مقاله، به بررسی نسبت نظریه شناخت اسپینوزا با دو نظریه مذکور پرداخته خواهد شد.
خلاصه ماشینی:
بر اين اساس، اسپينوزا تصريح مىكند كه نفس انسانبه ذات سرمدى و نامتناهى خدا شناخت تام دارد (البته به اين اعتبار كه نفس انسانْجزئى از عقل بىنهايت خداوند است)؛ چراكه آدمى به واسطه تصوّراتى كه دربارهخويش دارد، به بدن خود و اشياى خارجى ـ كه بالفعل موجودند ـ معرفت دارد و آنها راادراك مىكند و از آنجا كه اشيا همه در خدا موجودند و به واسطه او به تصوّر درمىآيند، بنابراين ذات نامتناهى خدا و سرمديت او براى همه معلوم است.
امّا در اين ميان، چگونه مىتوان سره رااز ناسره بازشناخت؟ پاسخ اسپينوزا اين است كه: كاركرد نوع دوم و سوم معرفت صرفا توليد تصوّرات حقيقى نيست؛ بلكه اين دو قسمْ سنجهاى براى راستىآزمايىمعرفت نوع اول نيز به شمار مىروند.
بر اين اساس، معرفت نوع دوم بالضروره درست است، زيرا مبتنى بر تصوّرات تاماست؛ تصوّر تام نيز تصوّرى است كه «چون بنفسه و بدون در نظر گرفتن موضوعتصوّر اعتبار شود، همه خواص يا علامات داخلى يك تصوّر درست را دارا باشد.
امّا در اين ميان، مىتوان پرسيد كهكدام تصوّراتْ حقيقى هستند و اصولاً ما آدميان تا چه اندازه مىتوانيم از اين تصوّراتحقيقىِ مطابق با واقع بهرهمند باشيم؟ اسپينوزا از سويى معتقد است كه فقط يك تصوّر وجود دارد كه با متصوّر خود مطابقاست و آن، تصوّر عقل نامتناهى خداوند است؛ چراكه همه تصوّرات را در خود جاىداده است و از اين حيث، با متصوّر خود مطابقت تام دارد.